Έχει αποκλειστεί η προσφυγική μνήμη από την επίσημη Ιστορία

Η συζήτηση, στο πλαίσιο της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, για την προσφυγική μνήμη, δηλαδή για τις διαδικασίες διαμόρφωσης της μνήμης των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, ανοίγει το πεδίο έρευνας για τα θέματα αυτά. Δίνει την ευκαιρία να εξεταστούν οι εικόνες που διαμορφώθηκαν στον ελλαδικό χώρο για τους πρόσφυγες του 1922 και την ιστορική τους εμπειρία, ο τρόπος πρόσληψης των γεγονότων εκείνων τόσο από την κυρίαρχη εξουσία (στη μοναρχική, στη δικτατορική και στη δημοκρατική της εκδοχή) όσο και από τη διανόηση (καθεστωτική και μη).

Επίσης, δίνεται η δυνατότητα να τεθεί υπό το φως της κριτικής η “οριενταλιστική” ματιά για τα θέματα αυτά, που κυριαρχεί σε ένα σημαντικό τμήμα Ελλήνων ιστορικών. Η έλλειψη κοινά συμφωνημένου αφηγήματος για τα συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά θέματα δημιούργησε ένα ερμηνευτικό “κενό”, που το αντιλαμβάνονται άμεσα όλοι όσοι ασχολούνται με αυτά, είτε ως ερευνητές είτε ως φορείς κοινωνικής αλληλεγγύης προς πάσχοντες πληθυσμούς (νεο-πρόσφυγες από την Σοβιετική Ένωση).

Απόρροια αυτού του “κενού” υπήρξε και ο εξαιρετικά ενδιαφέρων τρόπος που οι κυρίαρχες πολιτικές αλλά και ιδεολογικές δυνάμεις, Δεξιά κι Αριστερά, αντιμετώπισαν τα νέα αιτήματα και ζητήματα του προσφυγικού χώρου, και ειδικότερα:

• Τη δημόσια κατάθεση της ιστορικής τους άποψης ότι υπήρξαν θύματα οργανωμένης Γενοκτονίας (1914-1923) από τον τουρκικό εθνικισμό.
• Την αναφορά στις διώξεις που υπέστη στην Σοβιετική Ένωση από τον σταλινισμό η ελληνική μειονότητα μετά το 1937-38.

Παράλληλα, και με έναν παράξενο τρόπο, η πανούργα Ιστορία “χάρισε” στους Νεοέλληνες και μια άλλη εμπειρία: Να υποδεχτούν, από την εποχή της Περεστρόικα, με τον γνωστό άξενο τρόπο, δεκάδες χιλιάδες ομοεθνείς πρόσφυγες και μετανάστες από την καταρεύσασα Σοβιετική Ένωση. Πρόσφυγες που σε μεγάλο μέρος τους ήταν ένα παράδοξο κατάλοιπο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Πρόσφυγες εγκλωβισμένοι στην Σοβιετική Ένωση και υφιστάμενοι τις συνθήκες του “σοσιαλιστικού θερμοκηπίου”, που κράτησε 70 και κάτι χρόνια, καλύπτονταν από τη Συνθήκη ανταλλαγής των πληθυσμών της Λωζάνης του 1923.

250.000 νεο-πρόσφυγες

Περί τις 250.000 “νεο-πρόσφυγες” εισήλθαν στο νεοελληνικό κράτος τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, κουβαλώντας στις αποσκευές τους παλιές ιστορίες και εκκρεμότητες, τις οποίες η ελλαδική κοινωνία και οι πολυποίκιλες πολιτικές και κρατικές της εκφράσεις έχουν προσπαθήσει ματαίως να ξορκίσουν.

Οι νέοι αυτοί πρόσφυγες βρέθηκαν στο κέντρο του κυκλώνα που σάρωσε την Ανατολική Ευρώπη τη δεκαετία του 1980 και 1990, αφού λίγες δεκαετίες πριν, από το 1937-38, είχαν υποστεί την αντιμειονοτική πολιτική του σταλινισμού (μαζί με τους πολιτικούς φυγάδες από την Ελλάδα, μέλη και φίλους του ΚΚΕ). Μόλις δυόμισι δεκαετίες πριν από την έναρξη των σταλινικών διώξεων, υπήρξαν θύματα της πολιτικής και γενικευμένης εθνικής εκκαθάρισης που επέλεξε ο τουρκικός εθνικισμός (Νεότουρκοι, Κεμάλ) για να επιλύσει το εθνικό του “πρόβλημα”.

Στο σημείο αυτό θα έπρεπε να διευκρινιστούν οι διαφορές μεταξύ των νεοτουρκικών και σταλινικών διώξεων. Οι νεοτουρκικές διώξεις εντάσσονται στην κατηγορία των γενοκτονικών πράξεων κατά τη διαδικασία συγκρότησης του τουρκικού κράτους-έθνους. Στόχευαν στην πλήρη φυσική εξαφάνισή του υπό δίωξη πληθυσμού. Οι διώξεις της σταλινικής περιόδου, αντιθέτως, ανήκουν σε άλλη κατηγορία, που σχετίζεται με τις εσωτερικές διεργασίες στην Σοβιετική Ένωση, στη διαπάλη των διαφόρων ομάδων εξουσίας και στις τεχνικές κυριαρχίας. Δεν αποσκοπούσαν στην πλήρη φυσική εξόντωση του υποκειμένου, αλλά στην προσαρμογή του στις πολιτισμικές μορφές που έχει επιλέξει η επικρατούσα ομάδα.

Προσφυγική μνήμη κι αναθεωρητισμός

Υπήρξαν, επίσης, και θύματα ενός εθνικού κράτους, μιας “μητέρας-πατρίδας”, η οποία ποτέ δεν τήρησε προς αυτούς τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από τη Συνθήκη της Λωζάνης. Αντιθέτως προσπάθησε με κάθε τρόπο να τους “αποκρύψει”, είτε εξαφανίζοντάς τους από τις διπλωματικές υποχρεώσεις είτε απαγορεύοντάς τους να έρθουν στην Ελλάδα. Και όταν αυτό ήταν αναπόφευκτο, τους έστελνε στις φαβέλες του υπολοίπου της Αττικής και προσπαθούσε να τους χρησιμοποιήσει εργαλειακά για ίδιον κρατικό/κομματικό όφελος, κάτι που έκανε συστηματικά από το 1922.

Μόνο που η πολιτική της “εξαφάνισης” του πληθυσμού αυτού –καθώς και του ιστορικού φορτίου που έφερε– δεν ήταν μόνο πολιτική του κράτους. Ήταν πολιτική και του μεγαλύτερου μέρους της Αριστεράς, η οποία ακόμα και το νέο προσφυγικό ζήτημα το αντιμετώπισε σαν να ήταν αντίστοιχο με αυτό των Πακιστανών στη Βρετανία.

Όλα αυτά τα ζητήματα ουδέποτε τα αντιμετώπισε η νεοελληνική ιστοριογραφία. Και αυτό υπήρξε απόρροια της παραδοσιακής της στάσης απέναντι στην ιστορική εμπειρία του προσφυγικού πληθυσμού. Στην ουσία, για επτά δεκαετίες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή δεν επιτράπηκε στους πρόσφυγες του 1922 να επαναδιαπραγματευτούν τη συλλογική ιστορική αφήγηση στο κοινό έθνος-κράτος, ώστε να συμμετάσχουν και αυτοί στο εθνικό αφήγημα. Αυτή η άρνηση είχε ορισμένα ανελαστικά χαρακτηριστικά και πήρε ιδιαίτερα έντονες μορφές, οι οποίες δεν συνάδουν με τον παραδοσιακό τρόπο διαμόρφωσης της συλλογικής εικόνας.

Η σχετικά πρόσφατη αμφισβήτηση του ιστορικού γεγονότος της Γενοκτονίας από τμήμα της Αριστεράς και της νεοφιλεύθερης Δεξιάς καταλήγει σε Άρνηση (négationnisme). Ταυτόχρονα, συμβαδίζει χρονικά και ποιοτικά με τον δεξιό αναθεωρητισμό που αποσκοπούσε στην αποκατάσταση των υπαιτίων της Μικρασιατικής Καταστροφής και «…ξαναφέρνει στο προσκήνιο τη σύγκρουση Ελλαδιτών και προσφύγων, μια σύγκρουση που έχει καθορίσει την προσφυγική Μνήμη, καθώς και το αίσθημα αποκλεισμού της προσφυγικής Μνήμης από την επίσημη Ιστορία».