Βανδαλισμοί αγαλμάτων – Από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε′ στον Αλέξανδρο Υψηλάντη

Στο κάμα του ελληνικού καλοκαιριού ενδεχομένως παρηγορεί η καταφυγή σε ορισμένα επεισόδια, παραλειπόμενα της νεότερης ελληνικής γλυπτικής, που εξάπτουν τον προβληματισμό, ωθώντας σε ήπια περίσκεψη. Στην τελευταία ανάρτηση η φωτογραφία του μαρμάρινου ανδριάντα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ στη Δημητσάνα δείχνει ότι τα τέσσερα από τα πέντε δάκτυλα του υψωμένου δεξιού χεριού του έχουν αποκοπεί…

Δεν είναι όμως αυτό το μόνο παράδειγμα. Πριν από εκατόν δέκα χρόνια, το 1910, ο φιλοτεχνημένος το 1901 και στημένος στη λεωφόρο Αμαλίας, στη μικρή πλατεία της Δενδροστοιχίας, από το 1908 Ξυλοθραύστης του Τηνιακού γλύπτη Δημητρίου Ζ. Φιλιππότη (1834-1919) υπέστη επίθεση με κόκκινο χρώμα στη βάση του, κοντά στο επίμαχο σημείο του φύλου του. Για το έργο είχε ποζάρει στον γλύπτη ο παλαιστής, αργότερα γυμναστής, του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου Ιωάννης Γιαννούλης.

Κατά τον πνευματώδη πεζογράφο και θεατρικό συγγραφέα Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951), ο βανδαλισμός έκανε δημοφιλέστερο το γλυπτό: το κατέτασσε στα αρχαία γλυπτά που η φθορά τους τα έκανε πιο ελκυστικά, με τον γλύπτη του να γίνεται γνωστότερος! Και ο λεπτός ποιητής και επιθεωρησιογράφος Τίμος Μωραϊτίνης (1874-1952) δεν έχασε την ευκαιρία να παρατηρήσει ότι η θέση του έργου το έκανε ευεπίφορο σε κάθε είδους επιθέσεις.

Επιθέσεις από νυχτερινούς περιπλανώμενους, στο Ζάππειο, φαρσέρ, από απρόσεκτους που επιτίθενται σε άλλους με το μπαστούνι τους ή από απρόσεκτους που γυμνάζουν τους σκύλους τους στο κυνήγι, ρίχνοντας πέτρες και σπάζοντας το κεφάλι των διαβατών, από διαδηλωτές που επέστρεφαν από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός και συμπλέκονταν με αντιπάλους τους της Λεωφόρου Αμαλίας. Δύο χρόνια αργότερα, το 1912, άγνωστος απέκοψε το κρίσιμο σημείο του έργου. Από το 1961 ο Ξυλοθραύστης έχει βρει τη σημερινή θέση του, στο Ζάππειο, απέναντι από το Στάδιο.

Ηδονή της καταστροφής, σεμνοτυφία, φθόνος, έκφραση; Ο γελοιογράφος Αντρέας Χ. Βλασσόπουλος (1909-1989), σε σκίτσο του στο μικρό λεύκωμα σκίτσων του “Αθήνα μου Παλιά” (Αθήνα 1982), έκλινε προς τη σεμνοτυφία, με τη γεροντοκόρη που την ήθελε η προφορική παράδοση να κραδαίνει απειλητικά το μπαστούνι της προς τον μαρμαρωμένο γυμνό άνδρα. Άλλωστε, μαρμάρινη εκδοχή του έργου, χρονολογημένη το 1896, προορισμένη για την έπαυλη του ομογενούς της Αιγύπτου, Νικόλαου Καζούλη, στην Κηφισιά και σήμερα στο προαύλιο του Γενικού Νοσοκομείου Αττικής ΚΑΤ, φέρει φύλλο συκής.

Τα γλυπτά της Αθήνας στο στόχαστρο

Τη δεκαετία του 1920, ένα ακόμα αθηναϊκό γλυπτό έπεσε θύμα βανδαλισμού. Ο επίσης μαρμάρινος Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο οποίος αποδίδεται στον συνομήλικο του Φιλιππότη, γλύπτη Λεωνίδα Δρόση (1834-1882), έχασε την αποκαταστημένη σήμερα μύτη του, όσο βρισκόταν στην αρχική θέση του, δίπλα σε αποχωρητήριο στο δυτικό προαύλιο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Ο ανδριάντας το 1964 μετατοπίστηκε στο Πεδίον του Άρεως, έξω από τον ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Το 1994 το μνημείο βάφτηκε με μαύρο μαρκαδόρο στο μέτωπο, στα μάτια και στον τελαμώνα της εξάρτυσής του.

Τον Μάρτιο αντικρίσαμε τις επιφάνειες των δύο ανάγλυφων σκηνών από τη Μάχη στα Δερβενάκια στο βάθρο του έφιππου ανδριάντα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, έργου του Τηνιακού γλύπτη Λάζαρου Ν. Σώχου (1857-1911), βαμμένες με αντιρατσιστικό σύνθημα. Ο ανδριάντας είχε αποκαλυφθεί χωρίς τυμπανοκρουσίες το 1904 από τον δήμαρχο Σπύρο Γ. Μερκούρη (1856-1939) στη συμβολή των οδών Σταδίου και Κολοκοτρώνη, κοντά στο σπίτι του Κολοκοτρώνη, στη γωνία των οδών Κολοκοτρώνη και Λέκκα. Πενήντα χρόνια μετά, το 1954, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Νικολόπουλου (1890-1972), μετατοπίστηκε στη σημερινή θέση του, μπροστά από το μέγαρο της Παλαιάς Βουλής, το οποίο στεγάζει το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Τα γλυπτά του Πανεπιστημίου Αθηνών έχουν υποστεί και αυτά επιθέσεις. Ήδη το 1883, παιδιά κάθε βράδυ βανδάλιζαν και λιθοβολούσαν τρεις από τους τέσσερις ανδριάντες, με θύμα τη γραφίδα του μαρμάρινου ανδριάντα του Αδαμάντιου Κοραή, έργου του Γεώργιου Βρούτου (1843-1909), από το 1874.

Ο Παπαδιαμάντης γράφει στο διήγημά του, “Τα καλαμπούρια ενός δασκάλου”, ότι ένα πρωινό μάλλον του 1874, μετά από τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Αδαμάντιου Κοραή, έργου του Γεώργιου Βρούτου (1843-1909), βρέθηκε πάνω στο βάθρο του, γραμμένο με μολύβι, το εξής ανώνυμο δίστιχο: «Έν της Πεντέλης παγερόν τεμάχιον μαρμάρου / λαβών, κυλίσθητι και συ στον δρόμον του χειμάρρου». Το 1903 παιδιά έβαλαν στο σημάδι τους μαρμάρινους ανδριάντες, με αποτέλεσμα ο Κοραής να χάσει το δεξιό του αφτί και τους δύο αντίχειρες, και οι άλλοι ανδριάντες απώλεσαν τις εξοχές των ενδυμάτων τους!

Το 1983 έσπασαν το χέρι του μαρμάρινου ανδριάντα του Κοραή, το οποίο αποκαταστάθηκε, για να ξαναχτυπηθεί. Αλλά και ο μαρμάρινος ανδριάντας του Γλάδστωνος, το γύψινο πρόπλασμα του οποίου το φιλοτεχνούσε ο Τηνιακός Γεώργιος Ν. Βιτάλης (1838-1901) από το 1885, περνώντας το στο μάρμαρο το 1888-1900, δεν έμεινε αλώβητος. Του ακρωτηρίασαν το 1998 τα τέσσερα από τα πέντε δάκτυλα του δεξιού χεριού του, εκτός από τον αντίχειρα. Ο έμπειρος στη συντήρηση γλύπτης Στέλιος Τριάντης (1931-1999) ανέλαβε τη συμπλήρωσή τους. Αντίρρηση όμως εξέφρασε το 2015 ως προς τη φορά των δακτύλων του ανδριάντα άλλος Τηνιακός γλύπτης, ο Πραξιτέλης Τζανουλίνος (1955).

Τα δημόσια γλυπτά είναι οπωσδήποτε ζωντανά μνημεία που, αναλόγως προς τη θέση τους, λειτουργούν θετικά ή αρνητικά μέσα στις πόλεις τους, δεν παύουν έτσι να συμβολίζουν, εκτός από το παρελθόν, και το παρόν των πόλεων, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται. «Στήνεται ένας ανδριάς, την επομένην ο ανδριάς δεν έχει μύτην: ή, εάν έχει μύτην, δεν έχει δάκτυλον, ή, εάν έχει δάκτυλον, δεν έχει αυτί», σχολίαζε το 1910 ο Μωραϊτίνης. Οικεία κακά, έως τις μέρες μας…