Η φαντασία στην σκέψη του Καρλ Γιούνγκ

Σε μία ιδιαίτερης σημασίας σειρά από συνεντεύξεις ο βαθυστόχαστος στο πνεύμα, στυλοβάτης και πρόδρομος της επιστήμης της ψυχολογίας Καρλ Γιούνγκ αναφέρεται στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στις καταστάσεις που οδήγησαν σε αυτόν. Καθώς τα ερωτήματα του δημοσιογράφου ήταν εύστοχα οδήγησαν τον Γιούνγκ να κάνει αναφορά για εκείνη την βαθύτερη διάσταση που δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε με την λογική αυτό που εδράζεται στο βαθύτερο πεδίο της ψυχής.

Η συχνή αναφορά σε λέξεις όπως “η φαντασία”, “το κόμπλεξ”, “το υποσυνείδητο” κλπ., παραμένουν έννοιες που προσπερνιούνται φευγαλέα από συζητητές καθώς και αναγνώστες ως έννοιες δίχως βαρύτητα. Σύμφωνα με βάση τα λεγόμενα του Καρλ Γιούνγκ βλέπουμε αυτό που κρύβεται μέσα σε αυτές τις έννοιες, περιέχει το κλειδί της αποκάλυψης – από ψυχολογική σκοπιά – πολλών σημαντικών ή καταλυτικών, για την μοίρα της ανθρωπότητας, γεγονότων. Το κλειδί λοιπόν, σε αυτήν ακριβώς την ψυχολογική διάσταση την οποία οι περισσότεροι δεν θέλουν να αναγνωρίσουν για αυτό που είναι, όμως τυφλά επιδιώκουν να απορρίπτουν μεγάλης αξίας αποκαλύψεις.

Στην άρτια και ευφυή ανάπτυξη σκέψης ο Καρλ Γιούνγκ αναφέρεται στην ελλιπή παρατήρηση του εαυτού μας. Δηλαδή, οι καταστάσεις στις οποίες συχνά αναφερόμαστε ως συναισθήματα αλλά και ως κόμπλεξ δεν είναι απλά καταστάσεις που εμείς κατέχουμε. Αντίθετα αναφέρει πως αυτά κατέχουν εμάς και πολλές φορές χωρίς να μας το “λένε”, δηλαδή, χωρίς την δική μας συνειδητοποίηση. Η αναφορά του Καρλ Γιούνγκ παραμένει γλαφυρή και αποκαλύπτει αυτό που όλοι μας αντιμετωπίζουμε, αλλά ελάχιστα εκφράζουμε με λόγια. Δηλαδή, εκείνη την αβυσσαλέα ορμή των συναισθημάτων, που δεν μας αφήνουν να δούμε ξεκάθαρα την αλήθεια.

Η επιρροή των καταστάσεων, το γόητρο του εαυτού μας στην κοινωνία, ο φόβος για το τι είδους κριτική ασκούν οι άλλοι προς το πρόσωπο μας είναι τόσο μεγάλος σε σημείο μάλιστα, ώστε μέσα μας οι επιλογές μας να γίνονται με αυστηρά κριτήρια για την εύφημο μνεία ημών. Ως αποτέλεσμα, βλέπουμε πως η μεγάλη αυτή διαδικασία από προσωπικών προβολών, σκοτεινών επιθυμιών δεν αντιμετωπίζονται γι’ αυτό που αυτές είναι. Μάλλον, τις μεταφέρουμε ενδεχομένως γιατί δεν θέλουμε να πιστέψουμε το πόσο πραγματικά είμαστε εγκλωβισμένοι, σε αδιέξοδα, με καταστάσεις που δεν θέλουμε να παραδεχτούμε πώς μας κυριεύουν.

Η μετάθεση των ευθυνών

H αδυναμία της χειραγώγησης της ψευδαίσθησης μας, με γνώμονα των προτιμήσεων μας και επιπολαιότητα, οδηγεί σε αυτό το απόλυτο αδιέξοδο. Χαρακτηρίζουμε καταστάσεις όπως θέλουμε απλά γιατί έτσι μας συμφέρει. Μεταθέτουμε την ευθύνη σε άλλους, δίχως να προβληματιζόμαστε για το “πως” και το “γιατί”, αφού αυτή η οδός είναι η πιο γρήγορη και αποτελεσματική από το κάτοπτρο της γρήγορης ικανοποίησης.

Όμως, όταν απομακρυνόμαστε από την κατασκοπεία των άλλων και κοιτάμε με ειλικρίνεια μέσα στον εαυτό μας τότε αναγνωρίζουμε πως υπάρχει ολόκληρος στρατός από μη αναγνωρίσιμα στοιχεία που βάναυσα κυριαρχεί στα όρια μας και στις αποφάσεις μας. Η δύναμη της φαντασίας και ιδιαίτερα εκείνη της – λιγότερο αντιλαμβανόμενης σε σημασία – διάστασης του συνειδητού μαστίζει την ψυχή του ανθρώπου.

Τα στοιχεία που την απαρτίζουν φαίνονται τόσο συγκεχυμένα μεταξύ τους που θα λέγαμε πως, το μόνο που μπορούν να κάνουν, είναι να μας επιτρέψουν να ονειρευόμαστε. Δηλαδή μας ωθούν να ταξιδεύουμε μέσα από προσωπικούς μας συλλογισμούς, χωρίς να δίνουμε σημασία στο τι σηματοδοτούν και τι πραγματικά εκδηλώνουν για το βαθύτερο εαυτό μας.

Για τον Καρλ Γιούνγκ, το τραγικό και συνάμα παράξενο είναι πως ως άνθρωποι είμαστε διατεθειμένοι να καταβάλουμε υπερβολική δύναμη ώστε να δείξουμε, τουλάχιστον επιφανειακά, πως κινούμαστε σε μία λογική πράξεων και αποφάσεων ώστε να γινόμαστε αρεστοί στους άλλους. Δηλαδή η παρουσίαση του εαυτού που φαντασιόπληκτα πλέκει μία εικόνα που κινείται ιδιαίτερα στο φαντασιακό και με γνώμονα πιθανές τις επιτυχίες και τη φευγαλέα αναγνώριση.

Για τον Καρλ Γιούνγκ, αυτή η διαδικασία υποσκάπτει ζωτικές διαστάσεις του εαυτού μας που δεν γίνονται αντιληπτές. Συγκεκριμένα, ο φόβος για να παρουσιάζουμε έναν αρεστό χαρακτήρα, αλλά και την ίδια στιγμή να φοβούμαστε για την μερική ή συνολική αποκάλυψη της αλήθειας ώστε το προσωπικό/εγωιστικό πάθος για το συμφέρον να οργιάζει φτάνει σε σημείο που να μην μας ενδιαφέρει τίποτα άλλο.

Εμποδίζοντας την διάχυση του φωτός

Είναι γεγονός πως τα διαφορετικά κομμάτια των στρωμάτων της κοινωνίας είναι σαν ένα παζλ. Το διαφορετικά κομμάτια έχουν βγει τελείως από την θέση τους και να μην υπάρχει καμία συνοχή μεταξύ τους. Αυτή η συνεχής αταξία σε συμπεριφορές που ταλαντεύει και οργίζει καθημερινά περιέχεται στην βαθιά προσωπική διάσταση του εαυτού.

Είναι πραγματικά τραγικό πως όλες οι κοινωνικές δομές στην σημερινή εποχή αξιολογούνται με βάση κάποια μετρήσιμη ή νομισματική αξία, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που δεν υπάρχει κάποιος άλλος παράγοντας να εξισορροπήσει αυτή την μετριότητα. Ακόμα και όταν η κοινωνία αδυνατεί να παράγει και να παρέχει τα βασικά αγαθά για την συντήρηση της ζωής, οι παράγοντες στην πολιτεία που τελικά αποφασίζουν για τις αλλαγές και διορθώσεις που θα πρέπει να γίνουν διέπονται από κανόνες που δεν έχουν καμία αντιπροσωπευτική πραγματικότητα.

Έτσι η κοινωνία μας μέσω των πολιτικών και κυβερνητικών στελεχών που έχουν τον διαχειριστικό ρόλο όλων αυτών των ζητημάτων δρομολογούν εκείνες τις δραστηριότητες που δημιουργούν ακόμη μεγαλύτερη τοξικότητα. Σαν να υπάρχει κάποιο αόρατο χέρι, το οποίο τραβάει την “κουρτίνα” και εμποδίζει την διάχυση του φωτός τόσο αναγκαίο για την ορατότητα.
Σαν σκόπιμα να μην της επιτρέπουν να δει αυτό που θα μπορούσε εύκολο να γίνει αντιληπτό ως “αυτονόητο”. Έτσι, κατά αυτόν τον τρόπο η κοινωνία μας υποφέρει. Ατομικά και συλλογικά δεν έχει το θάρρος να αντιμετωπίσει σύνολο αυτών των θλιβερά αρνητικών δυνάμεων στις οποίες αφήνεται με την θέληση της να την χειραγωγούν.

Δεν είναι λοιπόν άξιο απορίας προς όλους μας, το να γινόμαστε δηλαδή, μάρτυρες αυτής της κατάστασης της οποία το παρακάτω βιβλικό χωρίο εκφράζει με τόση εκπληκτική ακρίβεια: «οἵτινες μετήλλαξαν τὴν ἀλήθειαν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ψεύδει, καὶ ἐσεβάσθησαν καὶ ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα.» (Προς Ρωμαίους 1.25)