Οι διαχωριστικές γραμμές και ο δυισμός του ΠΑΣΟΚ

Ένα από τα πιο δημοφιλή αναλυτικά σχήματα στην Πολιτική Επιστήμη και ειδικότερα στη μελέτη των πολιτικών κομμάτων, είναι η γνωστή θεωρία των Λίπσετ και Ρόκκαν περί διαιρετικών τομών (cleavages). Σύμφωνα με το συγκεκριμένο αναλυτικό σχήμα το κομματικό φαινόμενο αποτελεί την πολιτική έκφραση των διαιρετικών τομών μιας κοινωνίας στην ιστορική της εξέλιξη. Ένα άλλο επίσης δημοφιλές θεωρητικό σχήμα στον ειδικότερο κλάδο της Πολιτικής Επικοινωνίας, με άμεσες πρακτικές συνέπειες, είναι ο ορισμός της ημερήσιας διάταξης (agenda-setting) και συγκεκριμένα η επιχείρηση ορισμού της πολιτικής θεματολογίας, ως ένα καθημερινό σημείο διαπάλης στον κομματικό ανταγωνισμό.

Η ιστορική περίοδος από το Κίνημα στου Γουδή μέχρι σήμερα, με τις συνέχειες και ασυνέχειές της, διαβάστηκε και μέσα από το σχήμα των διαιρετικών τομών: Βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός, ΕΑΜική τομή, Δεξιά-αντιδεξιά τη δεκαετία του ’60 ή τις δύο πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης αναδιπλασιασμένο με το συνοδευτικό δίπολο συντηρητικές δυνάμεις-προοδευτικές δυνάμεις, εκσυγχρονισμός-λαϊκισμός στη δεκαετία του 1990, μνημόνιο-αντιμνημόνιο την περίοδο 2010-2015 κ.α.

Ο χαρακτηρισμός βέβαια των ανωτέρω διαιρετικών τομών δεν είναι αξιολογικά ουδέτερος, ούτε αυθαίρετος. Είναι ιδεολογικά φορτισμένος και ιστορικά γειωμένος, μέσα από ανταγωνιστικές οπτικές. Εγγράφει τον αγώνα μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων για τον ορισμό της ημερήσιας διάταξης. Στο μέτρο μάλιστα που οι όροι αποκτούν μια ευρέως διαδεδομένη ερμηνευτική νομιμοποίηση, αφενός διαμορφώνει ταυτότητες ιστορικών μπλοκ, αφετέρου συνιστά ένα αρκετά ασφαλές οδόσημο της πάλης για την ιδεολογικοπολιτική ηγεμονία.

Μεταπολιτευτικά το αντιδεξιό υποσύστημα, το μέτωπο των δημοκρατικών-προοδευτικών δυνάμεων, όπως μια περίοδο χαρακτηριζόταν, ηγεμονεύθηκε από το ανδρεοπαπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ. Οι κληροδοσίες εκείνης της περιόδου είναι πολλές, αντιθετικές και σε ποικίλα επίπεδα. Είναι αντανάκλαση σε έναν κάποιον βαθμό του χαρακτήρα ενός στην εξέλιξή του πολυσυλλεκτικού ηγεμονικού κόμματος, έκφραση ενός εθνικού κοινωνικού σχηματισμού κυρίαρχου-κυριαρχούμενου με εκτεταμένη μικροϊδιοκτητική κοινωνική δομή.

Εκδημοκρατισμός παρά σοσιαλισμός

Γι’ αυτό και η διάχυτη τάση του κοινωνικού εξισωτισμού, της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, στην πολιτική της θέσμιση, λάμβανε κυρίως τη μορφή του εκδημοκρατισμού – αποτυπώνοντας και ιστορικές εμπειρίες – και λιγότερο του σοσιαλισμού. Περισσότερο τα περιεχόμενα και τις εγκλήσεις μιας γενικής αντιιμπεριαλιστικής-αντιμονοπωλιακής γραμμής και λιγότερο μιας αντικαπιταλιστικής.

Διαφορετικά ειπωμένο το εθνικό-δημοκρατικό στοιχείο αποτελούσε κεντρική έκφραση του κοινωνικού αγώνα, γιατί η συνειδητοποίηση των κοινωνικών αντιθέσεων, η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης των κυριαρχούμενων τάξεων περνούσε μέσα από την πάλη ενάντια στην εξάρτηση. Γι’ αυτό και οι κυρίαρχες εκδηλώσεις της υπερπολιτικοποίησης του κοινωνικού αγώνα, η ενότητα του εθνικού με το κοινωνικό, η κεντρικότητα της εκλογικής διαδικασίας κλπ.

Την περίοδο 1996-2001 κατέστη σαφές ότι η συνέχεια του δημοκρατικού αριστερού χώρου, της δημοκρατικής παράταξης στη μετα-ανδρεϊκή εποχή, δεν θα προέρχονταν ηγεμονικά από πασοκογενή σχήματα. Η ήττα του ΔΗΚΚΙ (Τσοβόλας), της ΔΠΕ (Χαραλαμπίδης) και επιμέρους μειοψηφικών τμημάτων της εσωκομματικής αντιπολίτευσης στο ΠΑΣΟΚ εκείνης της περιόδου, για ποικίλους λόγους, αποτυπώνουν εξ αντιδιαστολής την κυριαρχία της νέας σοσιαλδημοκρατίας και στη συνέχεια του σοσιαλφιλελευθερισμού στο άλλοτε κραταιό Κίνημα.

Η διαδοχική πορεία από τον Σημίτη στον Γιώργο Παπανδρέου αποτέλεσε τη φυσιολογική συνέχεια σε επίπεδο ιδεολογίας, πολιτικής γραμμής και κομματικής γραφειοκρατίας. Η συγκινησιακή ηγεμονία του ονόματος «Παπανδρέου» λειτούργησε σε τμήματα της βάσης του κόμματος αποπροσανατολιστικά και σε επόμενο χρόνο υποβοήθησε την εκδήλωση της αντίφασης μεταξύ σοσιαλπατριωτικής παράδοσης (φαντασιακής ή πραγματικής) και ευρωατλαντικής φιλελεύθερης γραμμής, στην κεντρική αντίθεση της συγκυρίας μεταξύ υπεριμπεριαλισμού και εθνικολαϊκής κυριαρχίας.

Κρίσιμες αποσαφηνίσεις

Στο σημείο αυτό χρειάζονται δύο χρήσιμες αποσαφηνίσεις, τις οποίες έχουμε εκτενώς αναπτύξει σε παλιότερες αναλύσεις μας. Κατά πρώτον η σχέση του Ανδρέα Παπανδρέου με τη συλλογική κομματική γραφειοκρατία, όπως διαμορφώθηκε την περίοδο 1977-1995, είναι εκείνη της οργανικής συμμαχίας, αλλά όχι της ενσωμάτωσης. Έχει δηλαδή εκδοχές της βεμπεριανού τύπου χαρισματικής ηγεσίας, μιας σχετικής αυτονομίας με προϊούσα ανατροπή του συσχετισμού ισχύος, παράγοντας έναν δυϊσμό.

Απλουστευτικά μιλώντας ο δυισμός είναι μεταξύ του θεωρητικού Παπανδρέου και του κυβερνήτη Παπανδρέου. Ορθότερα ίσως, μεταξύ της ιδεολογικοπολιτικής ατμόσφαιρας και της κυβερνητικής διαχείρισης, μεταξύ του κόμματος και του κράτους. Νικητής αναδείχθηκε το κράτος, λόγω της ραγδαίας και εκτεταμένης κρατικοποίησης του κόμματος.

Το δεύτερο κρίσιμο στοιχείο προσιδιάζει στο βεμπεριανό σχήμα της «καθημερινοποίησης του χαρίσματος». Το «νέο», η πολιτικοοργανωτική καινοτομία που μορφοποιήθηκε στο ΠΑΣΟΚ, δεν ήταν ο αρχηγικός χαρακτήρας του κόμματος, όπως επικεντρώνονταν αρκετές φορές στο παρελθόν οι αναλύσεις και οι δημοσιογραφικές προσεγγίσεις. Ήταν η γραφειοκρατία ενός μαζικού κόμματος. Αυτή εξακολούθησε να υπάρχει μαζί με το κόμμα και να είναι κυρίαρχη και μετά τις 23-6-1996, όταν γύρισε οριστικά η σελίδα στο ΠΑΣΟΚ.

Άρχιζαν όμως να εμφανίζονται τα κενά στις σχέσεις εκπροσώπησης σε επίπεδο κοινωνικών αγώνων, λειτουργίας του κόμματος, αλλά ακόμα και εκλογικών μετασχηματισμών, Έτσι, σταδιακά άρχισε να μορφοποιείται ο ήδη υπαρκτός πασοκικός δυισμός. Οι ποιοτικές διαφοροποιήσεις του χώρου ΠΑΣΟΚ προηγήθηκαν των ποσοτικών μεταβολών. Θα επηρεάσουν και θα αλληλοτροφοδοτούνται από τις εξελίξεις στην περίοδο από το 2001 και μετά, όπως θα δούμε σε επόμενη ανάλυση, που θα αφορά στην εξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ σε σχέση με τις πολιτικές συμμαχίες.