Ο ΣΥΡΙΖΑ στα χνάρια του Σημιτισμού – Κρατικοποίηση και αντιδεξιά ρητορική

Την περίοδο 2001-04 άρχισε να γίνεται εμφανής ο δυισμός του πασοκικού χώρου, ο δυισμός μεταξύ της ιδεολογικοπολιτικής ατμόσφαιρας και της κυβερνητικής διαχείρισης, μεταξύ του κόμματος και του κράτους. Ο δυισμός, δηλαδή, μεταξύ τμημάτων του διάχυτου κοινωνικού ΠΑΣΟΚ και της ηγετικής γραφειοκρατίας του. Ήταν η περίοδος έντονων κοινωνικοπολιτικών συγκρούσεων και μορφοποίησης κοινωνικών κινημάτων.

Πιο χαρακτηριστικές εκδοχές αυτών ήταν οι κινητοποιήσεις ενάντια στο ασφαλιστικό του Γιαννίτση, το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης, το αντιπολεμικό κίνημα, οι πρωτοβουλίες ενάντια στους Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά και ενάντια στο Σχέδιο Ανάν. Ταυτόχρονα όμως, ήταν ορατή η δυσκολία ενσωμάτωσης των ριζοσπαστικοποιημένων εκδοχών του πασοκογενούς χώρου σε σχήματα ή αφηγήματα της κομμουνιστογενούς Αριστεράς, λόγω διαφορετικών προελεύσεων και ιδεολογικών-πολιτικών ταυτοτήτων.

Η ανάδειξη του Αλέκου Αλαβάνου στην ηγεσία του Συνασπισμού στο 4ο συνέδριο (2004), το λεγόμενο και συνέδριο της αριστερής στροφής, αποτέλεσε, όπως έδειξε η συνέχεια, μια τομή. Ήταν η τομή στη σχέση μεταξύ των όψεων διαμορφούμενου πασοκογενούς ριζοσπαστισμού και του κόμματος ριζοσπαστικής-ανανεωτικής Αριστεράς. Αντιστράφηκε για πρώτη φορά, η κατεύθυνση των μετακινήσεων εντός του αντιδεξιού υποσυστήματος.

Οι λαϊκοδημοκρατικές εγκλήσεις, ο δημόσιος λόγος της νέας τότε ηγεσίας του Συνασπισμού, άρχισε να απευθύνεται στοχευμένα και να καλεί τα τμήματα αυτά του πασοκικού χώρου που έδειχναν έμπρακτες ριζοσπαστικές τάσεις στη συγκυρία σε κινηματικές δράσεις, σε διάκριση από την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Κατά αυτόν τον τρόπο, η τότε ηγεσία του ΣΥΝ όξυνε τον εμφανή πασοκικό δυισμό, κάνοντας πολιτική -για να δανειστούμε μια κλασική φράση από το λεξιλόγιο του ιταλικού ευρωκομμουνισμού- στην ήδη διαφαινόμενη διάσταση μεταξύ ηγεσίας του κόμματος και τμημάτων της βάσης. Εκείνα τα τμήματα της βάσης που η φιλελεύθερη-υπεριμπεριαλιστική γραμμή της ηγεσίας τα άφηνε ακάλυπτα, ή τα έφερνε σε ευθεία αντιπαράθεση.

Η ομιλία Αλαβάνου

Αφετηριακή ή και παραδειγματική κατά τη γνώμη μας περίπτωση αυτού του στοχευμένου λόγου, με συγκεκριμένες ιδεολογικές-πολιτικές αναφορές, κώδικες και λαϊκοδημοκρατικές εγκλήσεις ήταν η ομιλία του Αλέκου Αλαβάνου στη συζήτηση στη Βουλή για το Ευρωσύνταγμα (Απρίλιος 2005). Η εξέλιξη την περίοδο 2006-2009 καταγράφει τα πρώτα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής γραμμής.

Τα κινήματα των φοιτητικών καταλήψεων ενάντια στο νομοσχέδιο Γιαννάκου για την τριτοβάθμια εκπαίδευση τον Μάιο-Ιούνιο 2006, το κίνημα ενάντια στην αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος την περίοδο 2006-2007, αλλά και οι κινητοποιήσεις κατά την κοινωνική έκρηξη του Δεκεμβρίου 2008, οδήγησαν στη συνάντηση του πασοκογενούς ριζοσπαστισμού και του ΣΥΡΙΖΑ. Συνάντηση που υπερέβη τα φοιτητικά ακροατήρια, καθώς επεκτάθηκε σε τμήματα της οργανωμένης μισθωτής εργασίας και της αυτοαπασχόλησης, συντελώντας στην όσμωση των πολιτικών χώρων με όρους κινήματος.

Τα αποτελέσματα των εκλογών του Σεπτεμβρίου 2007, αλλά και των δημοσκοπήσεων της περιόδου 2007-2008 ήταν ενδεικτικά της τάσης. Η κρίση ηγεσίας στον Συνασπισμό-ΣΥΡΙΖΑ, σε συνδυασμό με την κατάρρευση της κυβέρνησης της ΝΔ και την αναβίωση του δικομματισμού λόγω των διπλών εκλογών του 2009, ανέστειλε αυτή την τάση, αλλά μόνο προσωρινά. Είχε προστεθεί, άλλωστε, και το καταλυτικό γεγονός της οικονομικής κρίσης.

Η περίοδος από το 2010 και μετά

Η οικονομική κρίση και η διαχείρισή της προκάλεσε μετασχηματισμούς δομικού χαρακτήρα στην κίνηση των κοινωνικών τάξεων και των πολιτικών σχηματισμών, διαμορφώνοντας μια νέα διαιρετική τομή μεταξύ μνημονιακών και αντιμνημονιακών. Η κρίση εκπροσώπησης επικεντρώθηκε στο ΠΑΣΟΚ για διάφορους λόγους. Για παράδειγμα το ΠΑΣΟΚ ήταν το κυβερνών κόμμα την κρίσιμη περίοδο. Επίσης, είχαν προηγηθεί οι ποιοτικοί μετασχηματισμοί του Κινήματος με αντανάκλαση στο βαθμό εσωτερικής συνοχής. Τέλος, υπήρχε πλέον ο ΣΥΡΙΖΑ, ένας διαμορφωμένος όμορος ανταγωνιστικός κομματικά χώρος που δυνητικά θα μπορούσε να διεμβολίσει το ΠΑΣΟΚ από τη στρατηγική του θέση στον κομματικό ανταγωνισμό.

Την περίοδο 2010-2012 σημειώθηκε κατακόρυφη άνοδος των κοινωνικών αγώνων, με πλέον χαρακτηριστικές εκδηλώσεις τις αντιμνημονιακές διαδηλώσεις ενόψει της ψήφισης του 1ου (Μάιος 2010) και του 2ου Μνημονίου (Φεβρουάρος 2012), τις Πλατείες (Ιούνιος 2011), τις μαχητικές απεργίες (Σεπτέμβριος-Οκτωβριος 2011), τα εξεγερσιακά συμβάντα την 28η Οκτωβρίου 2011. Η άνοδος της μαζικής πάλης όξυνε τον υπαρκτό και ήδη μορφοποιημένο δυισμό μεταξύ μαζικών τμημάτων του ΠΑΣΟΚ (οργανωμένων ή μη) και της ηγετικής γραφειοκρατίας του.

Συμπόρευση στη βάση

Στο πλαίσιο αυτό, οι συναντήσεις των χώρων δεν γίνονταν σε επίπεδο γραφειοκρατικών-κρατικοποιημένων στελεχών, ούτε οργανικών διανοουμένων υποστηρικτών της εξουσίας. Αντίθετα πραγματοποιούνταν μέσα από ανοιχτές μαζικές εκδηλώσεις, καθημερινές πορείες, οργανωμένη πάλη, αλλά και προδρομικές εκλογικές συμπορεύσεις στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2010. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του περιφερειακού σχήματος Αττική Συνεργασία-Όχι στο Μνημόνιο (Μητρόπουλος).

Ήταν τέτοια η δυναμική των πραγμάτων που οδήγησε την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ στην απόφαση (Φεβρουάριος 2012) να τροποποιήσει-συμπληρώσει την ονομασία του σχήματος που θα κατέβαινε στις προσεχείς εκλογές, χωρίς ακόμα να αποφασίσει τον τίτλο. Αυτό το στοιχείο στο επίπεδο του πολιτικού συμβολισμού αξιολογήθηκε ως σημαντική ένδειξη.

Το ίδιο και η αποχώρηση της ανανεωτικής πτέρυγας του Συνασπισμού (Ιούνιος 2010) και η συγκρότηση της ΔΗΜΑΡ στη συνέχεια. Ήταν ένα θετικό ξεκαθάρισμα από τη συγκεκριμένη πρόσληψη της κατάστασης. Η ανθρωπογεωγραφία του πασοκικού χώρου που συμμετείχε αφετηριακά στο εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ είτε προέρχονταν από χώρους που βρίσκονταν σε αντίθεση με την κεντρική γραφειοκρατία (Σακοράφα, Μητρόπουλος-ΕΝΥΠΕΚΚ, Νέος Αγωνιστής), είτε είχαν αποστασιοποιηθεί από αυτήν (Κοινωνική Αριστερά, Παναγιώτης Κουρουμπλής).

Ήταν, δηλαδή, εκδηλώσεις του πασοκικού δυισμού, το ρήγμα του οποίου είχε ηφαιστειογενώς ενεργοποιηθεί στην αρχική περίοδο της αντιμνημονιακής πάλης. Προφανώς, υπήρχαν τμήματα του πασοκικού δυισμού που είχαν αποχωρήσει σε προηγούμενες φάσεις από το οργανωμένο ΠΑΣΟΚ, αλλά αρνήθηκαν σταθερά οποιαδήποτε συνάντηση με τον χώρο του ΣΥΡΙΖΑ.

Ισχυρή επιβεβαίωση της δυναμικής που πυροδότησε η μνημονιακή συγκυρία, αλλά και των ποιοτικών μετασχηματισμών που είχαν προηγηθεί στον οργανωμένο χώρο του ΠΑΣΟΚ, ήταν το εξής γεγονός: Ο διπλός εκλογικός σεισμός του Μαΐου-Ιουνίου 2012 και η ιστορική ανατροπή των συσχετισμών εντός του αντιδεξιού υποσυστήματος δεν προκάλεσε καμία ουσιαστικά κεντρική διαφοροποίηση ή διαφωνία των επίσημων στελεχών εντός της συλλογικής ηγετικής γραφειοκρατίας του ΠΑΣΟΚ. Στην πλειονότητά του ο πασοκικός χώρος ήλθε σε ρήξη όσον αφορά τη σχέση εκπροσώπησης με το κομματικό ΠΑΣΟΚ. Η ρήξη αποτυπώθηκε και εκλογικά, αλλά καταγράφηκε στο επίπεδο της κεντρικής κομματικής γραφειοκρατίας.

Κρατικοποίηση και αντιδεξιά ρητορική

Η περίοδος που ακολουθεί τις εκλογές του 2012 και μέχρι το 2014, χαρακτηρίζεται από τρεις κινήσεις, οι οποίες συνδέονται:

• Πρώτον, η εξελικτική διαδικασία ενοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ που ολοκληρώνεται στο ιδρυτικό συνέδριο ενιαιοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ (Ιούνιος 2013), οπότε και (ανα)συγκροτείται η γραφειοκρατία του.
• Δεύτερον, η ύφεση των κοινωνικών κινημάτων που ανατροφοδοτείται από τη σταδιακή αποριζοσπαστικοποίηση της γραμμής του ΣΥΡΙΖΑ, όπως κωδικοποιήθηκε στη θέση «καταγγελία του μνημονίου εντός της Ευρωζώνης».
• Τρίτον, η στρατηγική των πολιτικών συμμαχιών, όπως αποτυπώθηκε στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2014, στην απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ (Ιούνιος 2014), αλλά και στο μπλοκάρισμα της Προεδρικής Εκλογής με σκοπό την πρόκληση βουλευτικών εκλογών.

Η ανθρωπογεωγραφία των στελεχών που προέρχονται από το ΠΑΣΟΚ και πλησιάζουν ή εντάσσονται στον ΣΥΡΙΖΑ εκείνη την περίοδο είναι τμήματα πλέον και από τη γραφειοκρατία του (μνημονιακού) ΠΑΣΟΚ. Η κρατικοποίηση του ΣΥΡΙΖΑ έχει ήδη αρχίσει και βρίσκεται σε εξέλιξη. Η διπλή εκλογική νίκη του 2015 και η μνημονιακή υπαγωγή του ΣΥΡΙΖΑ το καλοκαίρι του ίδιους έτους οδηγεί -κατ’ αρχάς ως αντικειμενική τάση και σε διπλή κατεύθυνση- στο πλησίασμα του ΣΥΡΙΖΑ με τμήματα της διαχρονικής γραφειοκρατίας του ΠΑΣΟΚ.

Αυτό συντελείται τη στιγμή που ένα τμήμα της ανθρωπογεωγραφίας του πασοκικού ριζοσπαστισμού που είχε πλησιάσει και οργανωθεί στον ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τις εκλογές του 2012, αποχωρεί ή αποστασιοποιείται. Το έδαφος της συνάντησης είναι η στροφή του ΣΥΡΙΖΑ, που είναι πραγματική. Σ’ αυτό έχουν δίκιο εκείνοι που το αναφέρουν (π.χ. Μπίστης και Μαραντζίδης). Το άλλο είναι το γόνιμο πεδίο της κρατικοποίησης.

Η ανιστόρητη θέση

Συνεπώς η ανθρωπογεωργαφία των πολιτικών συμμαχιών την περίοδο από το 2015 και μετά έχει αυτά τα χαρακτηριστικά, αποτυπώνοντας την εξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ που είναι το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ (υιοθετώντας το χαρακτηρισμό ως ανιστόρητης της θέσης Άλλο Σημίτης-Άλλο Γιώργος Παπανδρέου που διατυπώθηκε από τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη το 2007 την περίοδο της σύγκρουσης για την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ μεταξύ Παπανδρέου-Βενιζέλου) στις δοσμένες συνθήκες.

Ευρωατλαντισμός, εχθρότητα στο εθνικό, αποικιακό κράτος, συνεχή χτυπήματα στη μικροϊδιοκτητική κοινωνική δομή, αντικειμενική τάση αύξησης της μισθωτής εργασίας σε βάρος της αυτοαπασχόλησης. Αυτή είναι η κατεύθυνση των «προοδευτικών συμμαχιών», αυτό ήταν το περιεχόμενό τους στην επιδιωκόμενη νέα διαιρετική τομή μεταξύ των δυνάμεων της “προόδου” και της “συντήρησης”.

Στο επίπεδο των στελεχών, πολιτικού προσωπικού και διανόησης που συμμετέχουν στο εγχείρημα των “προοδευτικών συμμαχιών” είναι απολύτως λογικό και επόμενο η Συμφωνία των Πρεσπών να θεωρείται κομβικό γεγονός που αξιολογείται θετικά. Σε επίπεδο μαζικής απεύθυνσης, όμως, η πολιτική γραμμή είναι διαφορετική. Τείνει να υποβαθμίζει τη Συμφωνία των Πρεσπών, επιχειρώντας τη μετάθεση της ημερήσιας διάταξης στην πολιτική αντιπαράθεση. Κι αυτό, επειδή το Μαξίμου έχει εικόνα ότι η πλειονότητας του λαϊκού σώματος είναι σαφώς αντίθετη με τη Συμφωνία των Πρεσπών.

Στο πλαίσιο αυτό, η γραφειοκρατία του ΣΥΡΙΖΑ δίνει τον αγώνα της, που στοχεύει στην αναπαραγωγή της ως αυτοσκοπού, για την καθιέρωσή της ως του ηγεμονικού χώρου στο αντιδεξιό υποσύστημα με καλές γι’ αυτήν εκλογικές προοπτικές. Η έλλειψη ενός ανταγωνιστικού πολιτικού σχηματισμού είναι μεγάλος σύμμαχος για τον ΣΥΡΙΖΑ. Η επικοινωνιακή υπεροχή στον ορισμό της ημερήσιας διάταξης (agenda-setting) του κυβερνητικού επιτελείου έναντι των κομματικών ανταγωνιστών, όπως επίσης η δύναμη της αδράνειας, η απογοήτευση-παθητικοποίηση των πολιτών και η παραταξιακή λογική δουλεύει υπέρ του σχεδιασμού που έχει δρομολογήσει ο Αλέξης Τσίπρας.