Το μυθιστόρημα του ΑΚΕΛ

Σε δύσκολες συνθήκες, παρανομίας και κατοχής, οι βασικοί συντελεστές του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ) προσπαθούσαν προς το τέλος της δεκαετίας του ΄30, να προχωρήσουν στην δημιουργία ενός νέου λαϊκού πολιτικού κόμματος. Η απόφαση του 1937 με σαφήνεια ανέφερε ότι ήταν απαραίτητη η συνεύρεση του ΚΚΚ, με προοδευτικό κόσμο διαφορετικής πολιτικής προέλευσης. Δεν ήταν μια εύκολη διαδικασία και η αφετηρία της εκκινεί μερικά χρόνια πριν τη δημιουργία του ΑΚΕΛ, τόσο με έμμεσο, όσο και με άμεσο τρόπο.

Στο βιβλίο του Σπύρου Σακελλαρόπουλου και του Αλέξη Αλέκου, “Ιστορία του ΚΚΚ (1923-1944) η χαραυγή του Κυπριακού Κομμουνιστικού Κόμματος” (εκδόσεις Τόπος), αναδεικνύονται, για πρώτη φορά, ιστορικά στοιχεία για την μετάβαση από το ΚΚΚ στο ΑΚΕΛ. Ένα εγχείρημα όχι και τόσο εύκολο, όπως αποδείχθηκε. Οι λεπτομερείς αναφορές, που περιλαμβάνονται στην επίμονη έρευνα των συγγραφέων, τοποθετούν στο ιστορικό γίγνεσθαι της κομματικής, πολιτικής ζωής του τόπου, σε μια πολύ πρώιμη εποχή, σε ιδιαίτερες συνθήκες.

Οι Σακελλαρόπουλος και Αλέκου καλύπτουν ερευνητικά και ιστορικά ένα μεγάλο κενό. Η ιστορία του ΚΚΚ, τα πρώτα βήματα του ΑΚΕΛ, δεν είναι ευρέως γνωστή. Το βάρος σηκώνουν δυο καλοί ερευνητές, που καταφεύγουν σε πρωτογενείς πηγές. Το βιβλίο παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου στις ακόλουθες χρονικές περιόδους:

• Στα χρόνια 1919-1923, όπου δημιουργούνται οι πρώτοι κομμουνιστικοί πυρήνες στη Λεμεσό, οι οποίοι από ένα σημείο και μετά συμμετέχουν και αυτοί στο Εργατικό κόμμα.
• Στην περίοδο 1924-26 όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου συγκροτείται και δρα, σε μια πρώιμη μορφή, αυτοτελώς καταλήγοντας στην πραγματοποίηση του 1ου συνεδρίου του το οποίο αποτελεί ένα σημείο τομής στην πολιτική και ιδεολογική του φυσιογνωμία.
• Στο διάστημα 1926-1930 όπου παρουσιάζονται η δράση του ΚΚΚ μετά το 1ο συνέδριο, η πραγματοποίηση του 2ου συνεδρίου και η απόφαση της εθελούσιας εξόδου στην παρανομία, μέχρι τη νόμιμη επανεμφάνισή του και την εκλογική κάθοδο στις εκλογές του 1930.
• Στο 1931 όπου την ηγεσία την αναλαμβάνει ο Βάτης και συμπίπτει με την ανάπτυξη του κόμματος, αλλά και με την εκδήλωση του κινήματος των Οκτωβριανών.
• Στα χρόνια 1932-1935, τα οποία χαρακτηρίζονται αρχικά από μια προσπάθεια αντίστασης στο αυταρχικό πλαίσιο που επικρατεί μετά τα Οκτωβριανά, στη συνέχεια από την ουσιαστική παύση των δραστηριοτήτων του ΚΚΚ, λόγω των φυλακίσεων των μελών του και τέλος από μία προσπάθεια περιορισμένης ανασυγκρότησης.
• Στην περίοδο 1936-1941, όπου η άφιξη Σέρβα θα σηματοδοτήσει την επικέντρωση των προσπαθειών του κόμματος στην ανάπτυξη του συντεχνιακού κινήματος, στην αλλαγή της θέσης για συμμετοχή σε δοτά θεσμικά και εκκλησιαστικά όργανα μέσω της δυνητικής αποδοχής της, στη μη προβολή των απόψεων του ΚΚΚ για την Ανεξαρτησία του νησιού, της αντίθεσής του προς την Εκκλησία και στην υιοθέτηση της προοπτικής της δημιουργίας ενός μετωπικού πολιτικού φορέα με τη συμμετοχή και της προοδευτικής ελληνοκυπριακής ελίτ.
• Στο διάστημα 1941-1944 όπου δημιουργείται το ΑΚΕΛ ως μετωπικός φορέας στο πλαίσιο της φιλελευθεροποίησης του αποικιακού καθεστώτος λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και κυριαρχεί, αρχικά, η απόφαση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου να καθοδηγεί στενά το νέο κόμμα.

Στη συνέχεια ωστόσο μια σειρά από παράγοντες, όπως η πολιτική και οργανωτική ανάπτυξη του ΑΚΕΛ, η είσοδος σε αυτό πάρα πολλών μελών τα οποία θεωρούσαν του εαυτούς τους κομμουνιστές, αλλά δεν είχαν καμία σχέση με το ΚΚΚ και ούτε υποχρέωση να υλοποιούν τις αποφάσεις του, η μετατοπισμένη δράση του ΑΚΕΛ σε πιο μετριοπαθείς στόχους λόγω των αποφάσεων του ΚΚΚ της προηγούμενης περιόδου, η κατάκτηση δύο δήμων (Λεμεσός και Αμμόχωστος) από δύο ηγετικά στελέχη του ΚΚΚ (Σέρβας και Αδάμαντος) – γεγονός που σημαίνει διοίκηση τμημάτων του κρατικού μηχανισμού με ό,τι αυτό συνεπάγεται (άσκηση χωροταξικής, εκπαιδευτικής και κοινωνικής πολιτικής, δυνατότητες μαζικών διορισμών, αλλά και ψηλάφηση των ορίων που θέτει η υλικότητα του αστικού κράτους) και τέλος, η αυτονόμηση του Πλουτή Σέρβα ως προς τις κατευθύνσεις του ΚΚΚ θα οδηγήσουν στην αυτοδιάλυση του τελευταίου.

Η ιστορική μετάβαση

Είναι σαφές το παράνομο ΚΚΚ, με δομές και μηχανισμούς θέλησε να περάσει στη “νομιμότητα”, να μαζικοποιηθεί και αποφάσισε να “συναντηθεί” με αστούς με προοδευτικό προσανατολισμό. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μάρκου Μαρκουλή, στελέχους τότε του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου, τον Απρίλιο του 1938 ο Σέρβας συναντήθηκε μαζί του και τον ενημέρωσε για την απόφαση της ΚΕ για συγκρότηση ενός παγκύπριου εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου.

Για την επίτευξη αυτού του στόχου θα έπρεπε ο Μαρκουλής να σχηματίσει μια ολιγάριθμη ομάδα η οποία θα συναντιόταν με τον Ι. Κυριακίδη με σκοπό την ανάληψη από αυτόν της ηγεσίας του Μετώπου. Πράγματι ο Μαρκουλής ήρθε σε επαφή με τον Δ. Προεστό και το Λ. Ζ (Ζήνωνα) και οι τρεις τους επισκέφτηκαν τον Κυριακίδη. Εκεί ο τελευταίος αντιπρότεινε την ηγεσία να αναλάβει ο Τοποτηρητής Λεόντιος.

Μετά από αυτό ο Μαρκουλής επισκέφτηκε και το Λεόντιο, ο οποίος αποδέχτηκε την πρόταση, με την απαραίτητη όμως προϋπόθεση πως θα συμφωνούσε και το καθεστώς Μεταξά, δεδομένου ότι όπως είπε στο Μαρκουλή «είναι άγραφος νόμος τον οποίον ως τώρα κανένας δεν παρέβη, ο Εθνάρχης πριν πάρει τέτοιες σοβαρές αποφάσεις πρέπει να έχει τη γνώμη του εθνικού κέντρου». Μετά από αυτό, και δεδομένης της άρνησης του ΚΚΚ να έχει οποιαδήποτε συνδιαλλαγή με τη μεταξική δικτατορία, η όλη προσπάθεια ναυάγησε.

Σύγκληση ΚΚΚ και προοδευτικών αστών

Η συγκεκριμένη αποτυχία ωστόσο δε λειτούργησε ανασταλτικά για τη συνέχεια, αφού γινόταν όλο και πιο εμφανές πως είχε αρχίσει να δημιουργείται ένα πεδίο σύγκλισης μεταξύ ΚΚΚ και προοδευτικών αστών. Έτσι η επόμενη προσπάθεια έγινε στα τέλη του 1938 από τον Φ. Κυριακίδη επιχειρηματία από τη Λεμεσό, τους δικηγόρους Φ. Ιωαννίδη από τη Λευκωσία και Γ. Βασιλειάδη από τη Λάρνακα και το δημοσιογράφο Λ. Τσιμίλλη.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Φ. Κυριακίδη πρώτα είχαν απευθυνθεί σε άλλους αστούς, οι οποίοι όμως, έχοντες πολύ στενές σχέσεις με το αυταρχικό καθεστώς της Παλμεροκρατίας, δεν επιθυμούσαν να εμπλακούν σε άμεσες πολιτικές δραστηριότητες. Τότε η ομάδα αυτή ήρθε σε επαφή με πρόσωπα αριστερής ιδεολογίας με τα οποία και υπήρξε συμφωνία στα ακόλουθα θέματα:

• Στην πολιτική δράση με σκοπό την Ένωση.
• Στην πρόταξη την εθνικής ανεξαρτησίας και της απελευθέρωσης από την ιμπεριαλιστική κυριαρχία.
• Πως, άσχετα με τις πεποιθήσεις για το κοινωνικό καθεστώς, το οποίο «η αναπόδραστος ιστορική αναγκαιότης έταξεν ήδη ως το Κοινωνικόν Καθεστώς της Αναγκαιότητας για το μέλλον» υπήρχε συμφωνία πως η μικρή Κύπρος, της οποίας η βιομηχανική παραγωγή βρισκόταν σε εμβρυώδη κατάσταση, δε θα αποτελέσει «πρόσφορον πεδίον τολμηρών κοινωνικών πειραματισμών».

Δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητη η παρουσία του Λ. Τσιμίλλη σε αυτή την προσπάθεια η οποία έχει δύο διαστάσεις: η πρώτη είναι πως όπως αναφέραμε σύμφωνα με δύο μαρτυρίες ήταν μέλος του ΚΚΚ, οπότε δεν συμμετείχαν μόνο αστοί σε αυτή την αρχική ομάδα, αλλά και το ΚΚΚ, το οποίο είχε και γνώση των τεκταινομένων και παρέμβαση σε αυτά. Η δεύτερη διάσταση έχει να κάνει με το γεγονός πως μόλις είχε εκδοθεί ο “Ανεξάρτητος” από τον Λ. Τσιμίλλη, που πέρα από το ότι αναβάθμιζε το γενικότερο ρόλο που μπορούσε να διαδραματίσει ο τελευταίος στις εξελίξεις, όπλιζε το υπό διαμόρφωση εγχείρημα με ένα σημαντικό μέσο εξάπλωσης της επιρροής του.

Η ιδρυτική συνάντηση του ΑΚΕΛ

Η ιδρυτική συνάντηση του ΑΚΕΛ έγινε στη Σκαρίνου στις 14 Απριλίου 1941 και συμμετείχαν συνολικά 37 άτομα από τα περίπου 50 που είχαν κληθεί. Από τα 37 αυτά άτομα απουσίαζαν πλήρως οι Τουρκοκύπριοι και οι αγρότες, ενώ υπήρχε μόνο μία γυναίκα (η οδοντίατρος Φωφώ Βασιλείου, μητέρα του πρώην Προέδρου Γ. Βασιλείου). Η απουσία των γυναικών μπορεί να αποδοθεί στον πατριαρχικό χαρακτήρα της κυπριακής κοινωνίας εκείνης της περιόδου, που δεν επέτρεπε/ενθάρρυνε τη γυναικεία συμμετοχή στην πολιτική δράση, παρά την ύπαρξη ορισμένων εξαιρέσεων.

Η μη συμμετοχή Τουρκοκυπρίων είχε να κάνει αφενός με το γεγονός της αντίληψης που είχε περάσει στην τουρκοκυπριακή κοινότητα πως το νέο κόμμα αποτελούσε μια υπόθεση των Ελληνοκυπριακή αντίληψη την οποία δεν μπόρεσε να ανασχέσει το ΚΚΚ και αφετέρου με την έτσι κι αλλιώς πάρα πολύ ισχνή συμμετοχή Τουρκοκυπρίων στο ίδιο το Κόμμα. Η απουσία αγροτών δείχνει αφενός την αδυναμία πρόσβασης του ΚΚΚ σε αυτά τα στρώματα, στα οποία η παρουσία των Τουρκοκυπρίων ήταν ιδιαίτερα έντονη, αλλά και την από τα “πάνω” μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την πρόσκληση στη συγκεκριμένη διοργάνωση, που ουσιαστικά απευθυνόταν σε στελέχη του ΚΚΚ και σε δίκτυα προοδευτικών αστών και μικροαστών.

Η κοινωνική προέλευση των ιδρυτών

Οι συγγραφείς για προφανείς λόγους προχωρούν σε μια κοινωνιολογική καταγραφή των συμμετεχόντων και καταλήγουν πως μεταξύ των 37 παρόντων υπήρχαν επτά δικηγόροι (εκ των οποίων ο Φ. Κυριακίδης ήταν και βιομήχανος και δικηγόρος), δύο έμποροι, τρεις γιατροί, τέσσερις δημοσιογράφοι, δύο παραγγελιοδόχοι, ένας γεωπόνος, ένας χημικός, δύο καθηγητές, δύο εμποροράφτες, δύο κουρείς, έξι εργάτες, ένας γραφέας, δύο υποδηματοποιοί, ένας μαραγκός και ένας που δεν αναφέρεται επαγγελματική ιδιότητα (ο μετέπειτα δήμαρχος Λάρνακας Γ. Χριστοδουλίδης).

Παρατηρούν πως, σύμφωνα με τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής, υπάρχουν 14 άτομα που εντάσσονται στα λαϊκά στρώματα (εργάτες, κουρείς, υποδηματοποιοί, γραφέας, μαραγκοί) και 21 που ανήκουν στα μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα (έμποροι, επιχειρηματίες, δικηγόροι, καθηγητές, γιατροί, παραγγελιοδόχοι, γεωπόνος, χημικός). Με αυτό τον, ενδεικτικό, τρόπο, αναδεικνύεται η προσπάθεια συμμαχίας της εργατικής τάξης με τμήματα των μεσαίων και των ανώτερων μεσαίων στρωμάτων.

Άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος αποτελεί η πολιτική ταυτότητα των συμμετεχόντων: Οι 25 ήταν προσκείμενοι στο Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου και οι υπόλοιποι δέκα όχι. Από αυτούς τους δέκα, επτά ήταν δικηγόροι (ο Κυριακίδης βιομήχανος-δικηγόρος), ένας ήταν δημοσιογράφος, ένας ήταν έμπορος και ένας γεωπόνος. Παρατηρείται λοιπόν πως αφενός το ΚΚΚ διέθετε τη μεγάλη πλειοψηφία των παριστάμενων και αφετέρου μεταξύ των μη μελών του Κόμματος δεν υπήρχε κανείς που να ανήκει στα λαϊκά στρώματα.

Πρώτη ιδεολογική σύγκρουση και αποχώρηση

Η έναρξη των διαδικασιών συνοδεύτηκε από μια συμβολική πολιτική απώλεια, αυτή του Φ. Κυριακίδη. Ο Φ. Κυριακίδης προήδρευσε, τουλάχιστον αρχικά, στις διαδικασίες και με αυτόν τρόπο φαίνεται να υπήρχε μια αναγνώριση του ρόλου που είχε παίξει τα προηγούμενα χρόνια για τη δημιουργία του κόμματος. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης των προγραμματικών θέσεων από τον Πλουτή Σέρβα, στις οποίες αναφερόταν πως το ΑΚΕΛ είναι «εχθρός του πλούτου και της εκμετάλλευσης», ο Κυριακίδης τον διέκοψε λέγοντάς του:

«Συγγνώμην, αλλά αφού το ΑΚΕΛ είναι εχθρός του πλούτου και της εκμεταλλεύσεως εγώ δεν έχω θέσιν εδώ. Διότι και πλούσιος είμαι και εκμεταλλευτής εφόσον έχω εργοστάσιο και απασχολώ εργάτες». Η εξέλιξη αυτή σηματοδότησε τη ρήξη με την όποια προσπάθεια σύνδεσης του κόμματος με τμήματα της αμιγούς αστικής τάξης.

Σε κάθε περίπτωση, παρά την αντιπαράθεση αυτή, οι εργασίες της συνάντησης συνεχίστηκαν κανονικά και στο τέλος λήφθηκε η απόφαση για τη δημιουργία του νέου κόμματος με το όνομα Ανορθωτικό Κόμμα του Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ) ενώ σε επίπεδο ηγεσίας αρχικά προτάθηκε ο Γ. Βασιλειάδης, που είχε και την πρωτοβουλία για τη δημιουργία του ΑΚΕΛ και όταν αυτός αρνήθηκε ο Κ. Κόνωνας πρότεινε τον, ήδη ΓΓ του ΚΚΚ Πλουτή Σέρβα, ο οποίος και αποδέχτηκε. Έτσι δημιουργήθηκε το ΑΚΕΛ με Γενικό Γραμματέα τον Σέρβα, ο οποίος διατηρούσε την ίδια ιδιότητα και για το ΚΚΚ. Ωστόσο στο τελευταίο, ο τρόπος με τον οποίο συγκροτήθηκε το ΑΚΕΛ, ενέτεινε τις ήδη υπάρχουσες διαφωνίες.

Η δύσκολη σχέση ΚΚΚ και ΑΚΕΛ

Σε ένα πρώτο διάστημα ήταν εμφανής η προσπάθεια καθοδήγησης του ΑΚΕΛ από το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο είχαν βγει κατευθυντήριες οδηγίες από πλευράς του ΚΚΚ για τον τρόπο δράσης των μελών του εντός των κομματικών δομών του ΑΚΕΛ:

• «Στο ΑΚΕΛ πρέπει να γίνουν μέλη όλα τα μέλη του Κόμματος. Ο κομματικός πυρήνας αποτελεί φράξια μέσα στην Επιτροπή Τομέως, η τοπική του κόμματος μέσα στην Ε. Επιτροπή του ΑΚΕΛ, και η Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος μέσα στην Κεντρική Επιτροπή του ΑΚΕΛ».
• «Κάθε νέο μέλος στο Κόμμα στρατολογείται μόνο μέσα από τα μέλη του ΑΚΕΛ…».
• «Για τον καθένα που υποβάλλει αίτηση να μπει στις γραμμές του ΑΚΕΛ προηγουμένως να αποφασίσει ο πυρήνας και αν δεν είναι άξιος για μέλος του ΑΚΕΛ να καταβάλλεται κάθε προσπάθεια όπως ματαιωθεί η έγκρισή του…».
• «Εκεί που δεν υπάρχει κομματικός πυρήνας και υπάρχει ομάδα του ΑΚΕΛ, η ανώτερη κομματική οργάνωση καταβάλλει προσπάθειες για την ταχύτερη οργάνωση κομματικών πυρήνων μέσα στην ομάδα».
• «Στη συνεδρίαση της ομάδας του ΑΚΕΛ όλα τα μέλη του κόμματος κατεβαίνουν με ενιαία κομματική άποψη…».
• «Ο πυρήνας συνεδριάζει πριν από κάθε συνεδρίαση της ομάδας του ΑΚΕΛ και με ημερήσια διάταξη τα ζητήματα της ημερήσιας διάταξης της ομάδας του ΑΚΕΛ. Ο πυρήνας κατεβαίνει στη συνεδρίαση του ΑΚΕΛ, αφού μελετήσει προσεχτικά όλα τα ζητήματα της ημερήσιας διάταξης του ΑΚΕΛ…».
• «Οι γραμματείς των Τομεακών Επιτροπειών και της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ λαμβάνεται πρόνοια, όπως αποτελούν μέλη του Γραφείου της Αχτίδας, της Γραμματείας της Τοπικής Επιτροπής και της Κ.Ε.».

Η απόφαση για αυτή την κατεύθυνση δε λήφθηκε ομόφωνα, είχαν διατυπωθεί ενστάσεις μέσω του κειμένου, «τριών διανοουμένων», όπου υποστηριζόταν ότι «δεν είναι σωστόν να μπουν εις το ΑΚΕΛ ομαδικά όλοι οι δικοί μας άνθρωποι που είναι βέβαιοι, αλλά να καταβληθούν προσπάθειες να μπουν άνθρωποι ουδέτεροι και αχρωμάτιστοι ώστε όταν μπουν και αυτοί σιγά- σιγά (ολίγοι- ολίγοι) να μη χρωματισθούν και μαρκαριστούν» θεωρώντας «ότι η σημερινή σύνθεση της Επαρχιακής Επιτροπής προσδίδει χρώμα εις το ΑΚΕΛ και πιθανώς επηρεάζει την εγγραφή ατόμων τα οποία υπό άλλας συνθήκας (υπό άλλην επιτροπήν) θα εγίνοντο μέλη πρόθυμα».

Βλέπουμε πως η πλευρά των τριών διανοουμένων εμφανίζεται διστακτική κατά πόσο μια καθολική παρουσία του ΚΚΚ στην έναρξη της λειτουργίας του ΑΚΕΛ δε θα είχε ανασταλτικό αντίχτυπο στην εξάπλωση της επιρροής του νέου κόμματος. Ουσιαστικά αυτή η άποψη συνέπλεε με εκείνη που παρουσίασαν με κείμενό τους “δέκα διανοούμενοι”, ο Ιωάννου αναφέρει πως αποτελούσε το έγγραφο αυτό πρωτοβουλία του τότε Γυμνασιάρχη Α. Αδάμαντος, πριν τη δημιουργία του ΑΚΕΛ που ζητούσαν στη συγκέντρωση της Σκαρίνου να κυριαρχούν τα προοδευτικά μικροαστικά στοιχεία και όχι τα στελέχη του ΚΚΚ. Σε κάθε περίπτωση οι θέσεις, τόσο των “δέκα”, όσο και των “τριών” διανοουμένων απορρίφθηκαν από το κόμμα.