Γιατί ο Χριστός επέλεξε να εισέλθει επὶ ὄνου στα Ιεροσόλυμα

Ο Χριστός και η ζωή του έχουν γίνει αντικείμενο μεγάλης έρευνας, καρπός της οποίας είναι δύο έργα μνημειώδη – μεταφρασμένα στη γλώσσα μας. Πρόκειται για εκείνα των Ερνέστου Ρενάν και Δαυίδ Στράους. Ειδικώς, όμως, με το θέμα της δίκης του Ιησού ένας Έλληνας έχει διεξοδικώς ασχοληθεί: ο Κωνσταντίνος Ηλιόπουλος (1911-1993), καθηγητής από το 1964 έως το 1977 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Ηλιόπουλος, άνθρωπος “παλαιάς κοπής”, όπως κανείς θα έλεγε σήμερα, υπήρξε Λατινιστής σπουδαίος. Είχε βιώσει τα νάματα της Γραμματείας των Αρχαίων Ρωμαίων και αγωνιούσε να τα μεταδώσει στους μαθητές του. Πέρα όμως από τη διδακτέα ύλη του, διακαώς τον απασχολούσε και ένα μεγάλο ιστορικό ζήτημα, δηλαδή η Δίκη του Χριστού. Συχνά-πυκνά, όποτε, δηλαδή, άφηνε κατά μέρος τη “δασκαλίστικη αυστηρότητα”, με την οποία εκουσίως περιβαλλόταν, ρωτούσε φοιτητές του σχετικώς με λεπτομέρειες του Βίου και της Σταύρωσης του Ιησού. Ήθελε να μάθει τη γνώμη τους, πώς έβλεπαν το θέμα, τι σκέφτονταν σχετικώς.

Ποτέ του, όμως, δεν αποκάλυψε τις δικές του επί του θέματος σκέψεις, μέχρις ότου συνταξιοδοτήθηκε, έγινε ομότιμος καθηγητής και “εν τη απερισπάστω ηρεμία του γραφείου” μπόρεσε να συγγράψει έργο κορυφαίο της όλης (ελληνικής και διεθνούς) βιβλιογραφίας. Η καίρια σημασία του έργου του (“Η Δίκη του Χριστού”) εντοπίζεται στη νομική ανάλυση του ζητήματος.

Το θεσμικό πλαίσιο

Άριστος γνώστης των λατινικών πηγών, ο Δάσκαλός μας προχώρησε σε επισημάνσεις και διευκρινίσεις που καλό είναι να τις ξαναθυμηθούμε αυτές τις μέρες, δεδομένου ότι βασικές λεπτομέρειες του Θείου Δράματος σήμερα αγνοούνται από το ελληνικό κοινό.  Συγκεκριμένα:

Πρώτον: Κατά τους χρόνους του Χριστού η Ιουδαία τελούσε υπό την κυριαρχία του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Η κυριαρχία, όμως, αυτή ήτανε στην ουσία “ψιλή”. Και αυτό σήμαινε ότι οι Ιουδαίοι απολάμβαναν πλήρη αυτονομία. Εφόσον, πράγματι, δεν θίγονταν συμφέροντα της Αυτοκρατορίας, οι Ρωμαίοι συστηματικώς απέφευγαν οποιαδήποτε παρέμβαση στον βίο του Ιουδαϊκού Λαού.

Δεύτερον: Χαρακτηριστικό, όμως, αυτής της “ψιλής κυριαρχίας” ήταν η αποστέρηση από τις ιουδαϊκές αρχές του δικαιώματος επιβολής θανατικής ποινής (ius gladii). Αυτή περιλαμβανόταν στην αποκλειστική δικαιοδοσία του Ρωμαίου διοικητή (procurator), στον οποίο η αρμόδια ιουδαϊκή αρχή, κατά κανόνα το Ιεροδικείο (Συνέδριο/Σανχεντρίν) απλώς έκανε πρόταση θανάτωσης συγκεκριμένου προσώπου.

Τρίτον: Σε αυτήν την περίπτωση, ο Ρωμαίος διοικητής όφειλε κατά πρώτο και κύριο λόγο να κάνει τη “λεπτομερή εξέταση” (cognitio) της υπόθεσης και εάν διαπίστωνε την ενοχή του κατηγορουμένου, να προχωρήσει στη θανάτωσή του.

Τέταρτον: Στους Ιουδαίους, συνήθης τρόπος θανάτωσης ήταν ο λιθοβολισμός. Η σταύρωση, αντιθέτως, θεωρούνταν κάτι “ξένο” γενικώς προς τα ήθη των Εβραίων, οι οποίοι τη θεωρούσαν ατιμωτική. Και πράγματι, αυτή είχε εφαρμοστεί από τους Πέρσες πρώτα, μετά από τους Καρχηδόνιους και τελικώς υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους, που όμως ουδέποτε την επέβαλλαν σε “πολίτες Ρωμαίους”.

Πέμπτον: Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσωπικότητα τού κατά τη Σταύρωση του Χριστού διοικητή της Ιουδαίας, Πόντιου Πιλάτου. Ο τελευταίος ήταν προστατευόμενος –κυριολεκτικώς δημιούργημα– του Σηιανού, αρχηγού της αυτοκρατορικής φρουράς επί Τιβερίου (14-37 μ.Χ.). Χάρη στον προστάτη του λοιπόν, ο Πιλάτος είχε λάβει τον τίτλο του “Φίλου του Καίσαρος” (δηλαδή του αυτοκράτορα), είχε διοριστεί διοικητής στα Ιεροσόλυμα και, επιπλέον, ως ένδειξη ιδιαίτερης εύνοιας, του είχε δοθεί η άδεια να έχει μαζί του στην Ιουδαία τη σύζυγό του. Αυτό ειδικώς παρέμενε απαγορευμένο στο πλαίσιο της τότε ρωμαϊκής νομοθεσίας. Το επέτυχε, όμως, ο Πιλάτος, επειδή η γυναίκα του, Κλαυδία (ή Πρόκουλα) ήταν μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας.

Έκτον: Εδώ, όμως, παρεισφρύει λεπτομέρεια, την οποία, σαν δεινός Λατινιστής, ο Ηλιόπουλος γλαφυρώς επισήμανε. Κατά την εποχή της Δίκης του Χριστού ο Σηιανός (προστάτης του Πόντιου Πιλάτου) είχε βρεθεί ένοχος συνωμοσίας και συνακολούθως έπρεπε να θανατωθεί. Κατά συνέπεια, η θέση του τότε διοικητή της Ιουδαίας ήταν ιδιαιτέρως επισφαλής. Εφόσον ο “φίλος του στη Ρώμη” Σηιανός είχε αποδειχθεί “προδότης” κατά του αυτοκράτορα, είχε πια δικαίωμα ο Πιλάτος να φοράει, σαν “φίλος του Καίσαρα” χρυσό δακτυλίδι με την εικόνα του Τιβέριου πάνω σε αυτό;

Οι πολιτικές προεκτάσεις

Η ροή, με λίγα λόγια, των γεγονότων είναι η γνωστή. Το ιουδαϊκό Ιεροδικείο παρέδωσε τον Ιησού στον Πιλάτο με την προφανώς αόριστη κατηγορία πως ο Χριστός ήταν “κακοποιός”. Λογικά ο Ρωμαίος διοικητής απάντησε ότι δεν “ήταν σε θέση να εννοήσει την κατηγορία”, επιτάσσοντας παράλληλα τους Ιουδαίους να κρίνουν τον Ιησού βάσει των δικών τους νόμων. Η ανταπάντηση της ιουδαϊκής πλευράς ήταν σαφής: Ο Ιησούς έπρεπε να θανατωθεί και αυτό όφειλε να το κάνει ο Ρωμαίος διοικητής. Τότε ο Πιλάτος ξανάρχισε την ανάκριση και ρώτησε τον Ιησού «εάν αυτός [ο Χριστός] ήταν ο βασιλεύς των Ιουδαίων». Ο Ιησούς απέφυγε να απαντήσει ευθέως… και τελικώς επήλθε η Σταύρωση.

Στο σημείο αυτό διαπιστώνεται χάσμα στη ροή των γεγονότων, την οιονεί γεφύρωση του οποίου ο Ηλιόπουλος δεν θέλησε να κάνει, αφήνοντας την επίλυση του ζητήματος στους -όπως έλεγε- “μετά από αυτόν”. Η κυρίαρχη πράγματι άποψη είναι ότι αιτία της καταδίκης του Χριστού ήταν το “θεολογικό μίσος” που είχε προκαλέσει, λόγω της περίφημης προφητείας Του, της σχετικής με τον Ναό των Ιεροσολύμων, κέντρο μοναδικό του Ιουδαϊσμού: «οὐκ ἀφεθήσεται λίθος ἐπὶ λίθῳ ὃς οὐ καταλυθήσεται». Κατά συνέπεια -επιχειρηματολογεί ο Ηλιόπουλος- έκανε ο Ιησούς σαφές ότι έμελλε να εγκαθιδρύσει μία “Νέα Θρησκεία”.

Αυτό δεν είναι αβάσιμο και πράγματι, στο τέλος, ακριβώς έτσι έγινε. Το θέμα, όμως της εγκαθίδρυσης μιας “Νέας Θρησκείας” δεν ενδιέφερε τον Πιλάτο. Έτσι, αρχικώς αυτός αρνήθηκε να δικάσει τον Ιησού. Γιατί όμως τελικώς Τον δίκασε; Και το κυριότερο: Γιατί έβαλε πάνω στον Σταυρό, σε γλώσσες ελληνική, λατινική και εβραϊκή, τον “τίτλο”: “Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων”;

Γιατί το ιουδαϊκό Ιεροδικείο φοβήθηκε πως εάν ο Χριστός αφηνόταν ελεύθερος να κηρύττει και να θαυματουργεί, τελικώς θα επενέβαιναν στρατιωτικώς οι Ρωμαίοι και θα κατέστρεφαν την Ιουδαία και τον λαό της; Ο ίδιος ο Χριστός, όταν ρωτήθηκε από τον Ρωμαίο διοικητή κατά πόσον αλήθευε πως ήταν ο βασιλεύς των Ιουδαίων, έδωσε την -εμφανώς ασαφή- απάντηση: «σὺ εἶπας». Πώς λοιπόν τεκμηριώθηκε η κατηγορία πως ο Ιησούς ήθελε να αναγορευθεί βασιλιάς σε μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα να θανατωθεί σταυρικώς σαν “αντάρτης κατά του Καίσαρα”;

Η σημασία του ταπεινού όνου

Όπως συνήθως γίνεται, η αλήθεια είναι απλή, απλούστατη. Εντοπίζεται στον “πῶλον ὄνου”, πάνω στον οποίο ο Ιησούς έκανε την είσοδό Του στα Ιεροσόλυμα. Το γεγονός συνήθως κρίνεται με τα τωρινά μέτρα και ερμηνεύεται ως απόδειξη της ταπεινοφροσύνης Του: Αντί Αυτός να μπει μεγαλοπρεπώς, π.χ. πάνω σε άλογο, στην πρωτεύουσα της Ιουδαίας, προτίμησε να ανεβεί πάνω σε “ένα ταπεινό γαϊδουράκι” κ.τ.λ.

Και όμως… αποδείξεις της ταπεινότητας που χαρακτήριζε τον Ιησού υπάρχουν πολλές και δεν χρειάζεται ακόμη μία – αυτή του “πώλου ὄνου” συγκεκριμένα. Ακριβώς το αντίθετο, μάλιστα, εν προκειμένω συμβαίνει. Η εμφάνιση του Χριστού πάνω στο γαϊδουράκι προσλάμβανε τεράστια πολιτική σημασία. Ο όνος ήταν ζώο σχεδόν ιερό γενικώς για τους Εβραίους: Πάνω σε γαϊδούρι συνήθιζε να κυκλοφορεί ο βασιλεύς Σολομών και πάνω σε ονάριον έμελλε να έλθει εκείνος που ξαναδημιουργούσε το –κατά τους χρόνους της Σταύρωσης εξαφανισμένο– Κράτος του Ισραήλ.

Η τωρινή ουσιαστικώς εγκατάλειψη των χριστολογικών ερευνών έχει ως αποτέλεσμα την άγνοιά μας όσον αφορά την πραγματική σημασία της εμφάνισης “επὶ πῶλον ὄνου” του Χριστού κατά την ημέρα που τώρα εορτάζεται ως “Κυριακή των Βαΐων”. Γεγονός είναι ότι –όπως επισημαίνει ο Ρενάν– η μετά τη Σταύρωση θανάτωση με λιθοβολισμό του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου, για την οποία δεν ζητήθηκε ούτε καν η άδεια του Ρωμαίου διοικητή, αποδεικνύει ότι λίγο μετά την εποχή του Χριστού η όποια ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ιουδαία κατέρρεε. Και αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη γενικευμένη επανάσταση των Ιουδαίων κατά των Ρωμαίων που κατέληξε στην καταστροφή των Ιεροσολύμων το 70 μ.Χ. και τη μαζική αυτοκτονία των τελευταίων ανταρτών στη Μασσάντα τρία χρόνια αργότερα.

Το δίδαγμα των ανωτέρω; Σήμερα, εποχή έξαρσης των πολιτιστικών και θρησκευτικών συγκρούσεων, καλό θα ήταν επιστημονικώς να καλυφθούν τα κενά που άφησαν ερευνητές σαν τον Κωνσταντίνο Ηλιόπουλο. Και αυτό, επειδή η συνέχιση και εμβάθυνση των σχετικών μελετών ίσως επιφέρει μια απροσδόκητη γαλήνευση στον ταραγμένο κόσμο μας.