NETFLIX με μαύρη Κλεοπάτρα, ERTFLIX με Παλαιολογίνα…

Μετά τη μαύρη Κλεοπάτρα του Νetflix, είδαμε με ανακούφιση στην πλατφόρμα Ertflix την ρωσική σειρά “Σοφία” για την Ζωή Σοφία Παλαιολογίνα, τη γυναίκα που έθεσε μαζί με τον Ιβάν τον Μέγα ή Ιωάννη Γ΄ της Μόσχας τα θεμέλια της σημερινής ρωσικής ομοσπονδίας. Η σειρά, γυρισμένη το 2016, συνολικά οκτώ επεισοδίων, επαναπροβάλλεται για περιορισμένο διάστημα, και είχε πρωτοπροβληθεί στην Ελλάδα το 2017. Σέβεται την ιστορία παρότι δεν “πλασάρεται” ως ντοκιμαντέρ όπως της άτυχης Κλεοπάτρας, αλλά ως μυθοπλασία. Στο πλαίσιο αυτό κάποια στοιχεία είναι καθαρές επιλογές του σκηνοθέτη, παρότι τα βασικά ιστορικά στοιχεία είναι σχετικά ακριβή.

Μοναδικό μειονέκτημα μερικοί ιταλικοί διάλογοι που μεταγλωττίζονται στα ρωσικά, κάτι που ενοχλεί, καθώς στην Ελλάδα δεν συνηθίζουμε τις μεταγλωττίσεις. Η σειρά παρουσιάζει την πορεία μιας καλλιεργημένης απογόνου των Παλαιολόγων που ανατρέπει τα σχέδια του Πάπα, ο οποίος επεδίωκε να την παντρέψει με τον Ιβάν θεωρώντας ότι εκείνη θα λειτουργούσε ως “πράκτορας” των δυτικών στην αυλή των Μοσχοβιτών και ότι θα αποσπούσε τους Ρώσους από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, θέτοντας τη Μόσχα στην τροχιά της παπικής Ρώμης. Όμως ούτε η Ζωή ούτε ο Ιβάν, όπως αποδείχθηκε, είχαν σκοπό να γίνει η Ρωσία δορυφόρος της Δύσης. Δεν ανέστησαν το Βυζάντιο, αλλά έστησαν τελικά μια άλλη ισχυρή χριστιανική αυτοκρατορία στην Ανατολή.

Πρέπει να αναφερθεί ότι ο Πάπας είχε αναγκάσει την οικογένεια της Παλαιολογίνας να ασπασθεί τον ρωμαιοκαθολικισμό όταν έπεσε ο Μυστράς. Ο πατέρας της, ο Θωμάς Παλαιολόγος, υποχώρησε, καθώς πίστευε ότι το Βυζάντιο δεν είχε καμία ελπίδα να ανασυσταθεί χωρίς τη βοήθεια των Δυτικών. Όμως ίσως έπαιξε το ρόλο του και το γεγονός ότι ο Πάπας παρείχε στην οικογένειά του άσυλο και 4.000 δουκάτα το χρόνο. Ο αδελφός του Δημήτριος Παλαιολόγος, που από πολλούς θεωρείται προδότης, πίστευε απεναντίας αλλά με την ίδια εμμονή, ότι ήταν καλύτερο να συνεργασθούν με τους Οθωμανούς παρά με τον Πάπα.

Επιδημία πανώλης “πήρε” γρήγορα τον Θωμά Παλαιολόγο, αλλά και τη γυναίκα του Αικατερίνη, οπότε η Παλαιολογίνα έμεινε το 1465, δηλαδή σε ηλικία δέκα ετών, ορφανή. Ανέλαβε την κηδεμονία της, όπως και των δύο αδελφών της, ο Έλληνας Βησσαρίωνας, άλλοτε ορθόδοξος επίσκοπος της Τραπεζούντας, όμως πλέον φανατικός Ρωμαιοκαθολικός και φαινομενικά τουλάχιστον λατινόφιλος. Ήταν μάλιστα ο εξ απορρήτων του Πάπα. Ο Βησσαρίωνας διακήρυττε ότι μοναδική ελπίδα απέμενε η Δύση. Πίεζε μάλιστα τους Παλαιολόγους να φέρονται, να ντύνονται και να προσεύχονται ως Λατίνοι για να είναι πιο αρεστοί στον Πάπα.

Τι ζητούσε ο Πάπας

Το αν όντως ήταν αιθεροβάμων για την ανασύσταση του Βυζαντίου με τη βοήθεια του Πάπα ή απλά παραδόπιστος, είναι ασαφές. Πάντως χάρη στον Πάπα είχε την οικονομική άνεση να αποκτήσει μια βιβλιοθήκη αξίας 30.000 χρυσών σκούδων, την οποία άφησε ως κληροδότημα εν τέλει στους Ενετούς.  Δεν μπορούμε να ξέρουμε τι πίστευε κατά βάθος, γιατί με τα σκούδα αυτά μπορούσε στο κάτω-κάτω να αγόραζε άλλες απολαύσεις και όχι βιβλία. Ό,τι και αν είχε κατά νου, ανέλαβε πάντως ως καρδινάλιος τα προξενιά, αποκρύπτοντας αρχικά στους Ρώσους το γεγονός ότι η Ζωή είχε γίνει ρωμαιοκαθολική και παρουσιάζοντάς την ως μεγάλη ευκαιρία, μια που ζητούσαν το χέρι της “κληρονόμου του Βυζαντίου” πολλοί Δυτικοί.

Το 1469 άρχισαν τα παζαρέματα για το γάμο και κράτησαν τρία χρόνια. Ο Μέγας Πρίγκηπας της Μόσχας Ιβάν είχε μείνει χήρος με έναν έφηβο γιο από την πρώτη του σύζυγο και μάλλον έτρεφε τη φιλοδοξία να αποκτήσει διεθνές κύρος. Ο Πάπας, για να του δώσει αυτό το κύρος μέσω της Παλαιολογίνας, απαίτησε ο Ιβάν να επιτεθεί στους Τατάρους στην Ταυρίδα για να αποδυναμωθούν κατά τη γνώμη του οι Οθωμανοί και, παράλληλα, να φροντίσει να ασπασθούν οι Ρώσοι  τον Ρωμαιοκαθολικισμό. Η άλλη εναλλακτική που πρότεινε, ήταν να ενωθούν οι εκκλησίες, υπό τον Πάπα.

Όταν ο Πάπας πίστεψε ότι ο Ιβάν θα έκανε όσα έταξε, έδωσε στην Παλαιολογίνα προίκα 6.000 δουκάτα, ενώ η σειρά δείχνει πως της έδωσε και τον θρόνο που είχαν στο Μυστρά οι γονείς της, όμως αυτό δεν διασταυρώνεται. Φέρονται κάποιοι ευγενείς τότε να είπαν κοροϊδευτικά  «εγώ έδωσα διπλάσια προίκα στην κόρη μου που δεν είναι βασίλισσα», όμως αντικειμενικά δεν ήταν λιγα τα χρήματα αφού ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μικαλάντζελο, ήδη αναγνωρισμένοι, έπαιρναν 2.000-3.000 δουκάτα το χρόνο και με 60 δουκάτα αγόραζε κάποιος τότε χειροδύναμο σκλάβο, ενώ οι δάσκαλοι αμείβονταν με μόλις 50 δουκάτα το χρόνο.

Παλαιολογίνα και Ιβάν

Δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο Ιβάν έλεγε ψέματα στον Πάπα όταν διαπραγματευόταν την θρησκευτική υποταγή της χώρας του. Ίσως ήταν σε δεινή θέση και θεώρησε προς στιγμήν ότι οι Δυτικοί θα μπορούσαν να τον ενισχύσουν έναντι των πολλών εχθρών του: των Τατάρων, των Οθωμανών, των καθολικών Λιθουανών, των Σκανδιναβών και των γαιοκτημόνων βογιάρων. Εναντίον του στρέφονταν ακόμα και συγγενείς, καθώς τα ίδια του τα αδέλφια έφθασαν στο σημείο να συμμαχήσουν με Λιθουανούς και Τατάρους για να τον ανατρέψουν επειδή εκείνος επέμεινε ότι κάθε πριγκιπάτο έπρεπε πια να διοικείται από τη Μόσχα, περιλαμβανομένων και των κτήσεων των αδελφών του.

Όπως και να έχει, είτε υπό την πίεση του πατριάρχη Μόσχας όπως δείχνει το σίριαλ είτε επειδή απλά ο Ιβάν και η Παλαιολογίνα δεν είχαν ποτέ σκοπό να αφήσουν την κληρονομιά του Βυζαντίου ή και τη Ρωσία στα χέρια του Πάπα, έκαναν μεταβολή επ΄αυτού και επί πολλών άλλων ζητημάτων. Η Ζωή βαπτίσθηκε εκ νέου και επέλεξε το όνομα Σοφία και ξανάγινε ορθόδοξη -είχε βαπτισθεί ορθόδοξη στον Μυστρά. Έπεισε τον σύζυγό της να πάρει τον τίτλο του καίσαρα (παραφθορά του cezar αποτελεί το “τσάρος”) για να διεκδικήσουν την κληρονομιά του Βυζαντίου και διεθνώς. Η ίδια αποκαλούσε τον εαυτό της τσαρίνα, παρότι ο τίτλος καθιερώθηκε αργότερα.

Ο Ιβάν επέλεξε ως εθνόσημο το δικέφαλο του Βυζαντίου, τα έθιμα της αυλής άλλαξαν και η Παλαιολογίνα καθιέρωσε τα βυζαντινά, όπου δεν χωρούσαν πολλές οικειότητες με τον αυτοκράτορα. Αυτός δεν έπρεπε να δίνει τόσο θάρρος στους βογιάρους και στους πρίγκιπες, αλλά να είναι ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης.

Μαζί ένωσαν πολλά δουκάτα υπό την ηγεμονία της Μόσχας σχηματίζοντας στην ουσία για πρώτη φορά ένα τόσο μεγάλο κράτος, αρνήθηκαν πλέον να δίνουν φόρο υποτελείας στους Τατάρους, καθιέρωσαν αυστηρό ποινικό κώδικα και έχτισαν μοναδικά οικοδομήματα (έδωσαν τη σημερινή του μορφή στο Κρεμλίνο, με Ιταλούς αρχιτέκτονες και οικοδόμησαν εντυπωσιακές εκκλησίες). Δημιούργησαν επίσης σπουδαία βιβλιοθήκη που δυστυχώς κάηκε. Ο πρίγκηπας της Μόσχας έγινε για πρώτη φορά  “πρίγκηπας πασών των Ρωσιών”, έστω και αν δεν κατάφερε η Μόσχα να γίνει η τρίτη Ρώμη.

Ένδεκα παιδιά

Το ζευγάρι απέκτησε ένδεκα παιδιά, από τα οποία έζησαν τα εννέα και βασίλεψε το ένα. Όλα τα κορίτσια είχαν ελληνικά ονόματα, όπως Ευδοξία και Θεοδοσία. Στον τόσο “παραγωγικό” αυτό γάμο, ασκήθηκε εντονότατη κριτική και δριμεία πολεμική εξαρχής σχεδόν από όλους. Ο ίδιος ο αδελφός της Παλαιολογίνας στο σίριαλ φέρεται να επιτίθεται με μισθοφόρους στη νυφική πομπή για να αποτρέψει το γάμο. Αυτό δεν γνωρίζουμε αν τεκμηριώνεται, αλλά είναι βέβαιο ότι επρόκειτο για τυχοδιώκτη, ο οποίος κυριολεκτικά βιοποριζόταν τάζοντας αρραβώνες και γάμους της αδελφής του σε διάφορους Ιταλούς.

Πολεμική άσκησε και ο Πάπας, ήταν όμως πλέον αργά να ματαιώσει το γάμο και περιορίσθηκε στο να συμμαχεί με κάθε εχθρό της Ρωσίας, προφασιζόμενος ότι στήριζε πιστούς της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Στο σίριαλ εμφανίζεται πάντως ένας απεσταλμένος της παπικής εκκλησίας που ζητάει από μια Ρωμαία υπηρέτρια της Παλαιολογίνας να δηλητηριάσει το κρασί της τσαρίνας, επειδή έχτιζε ορθόδοξες και όχι καθολικές εκκλησίες. Μεγάλες ήταν οι αντιδράσεις και στη Μόσχα, όπου με την πρόφαση της υποτιθέμενης υποταγής στον Πάπα και στους Δυτικούς, χαρακτήριζαν την Παλαιολογίνα “Ελληνίδα μάγισσα” και “σατανά που φέρνει ρωμαϊκά έθιμα να χαλάσει τα δικά μας” κ.λπ.

Κάποια στιγμή ο γιος από τον πρώτο γάμο και διάδοχος του Ιβάν πεθαίνει από  μια βαριά αρρώστια και ενώ η Παλαιολογίνα είχε φέρει επί τούτου από την Ιταλία έναν καλό γιατρό, την κατηγόρησαν ότι δηλητηρίασε τον προγονό της για να βασιλέψει ο δικός της πρωτότοκος. Ο γιατρός μάλιστα εκτελέσθηκε. Κανένα τεκμήριο δεν υπάρχει ότι η Παλαιολογίνα δηλητηρίασε τον 33χρονο διάδοχο του θρόνου, πέραν από αναφορές χρονικογράφων φίλα προσκείμενων σε ευγενείς, που όμως δεν θεωρούνται αξιόπιστοι.

Διαμάχες και συνωμοσίες

Αυτοί έγραψαν για την “ύπουλη Ελληνίδα” έναν αιώνα μετά το θάνατό της, επειδή στη συνεχιζόμενη διαμάχη κεντρικής εξουσίας και περιφερειακών πριγκιπάτων, οι βογιάροι και οι σύμμαχοί τους προέβαλαν ως κύριο επιχείρημα ότι αυτή η απολυταρχία είναι ξενόφερτη. Όσον αφορά το θάνατο του νόμιμου διαδόχου, πάντως, αρχικά είχε πεισθεί και ο ίδιος ο Ιβάν ότι η Παλαιολογίνα δολοφόνησε τον πρωτότοκό του για χάρη του Βασιλείου, του δικού της γιου. Έστεψε μάλιστα αμέσως διάδοχο τον εγγονό του Ντιμίτρι, γιο του νεκρού Ιβάνοβιτς από την Μολδαβή Έλενα. Μάλιστα στην στέψη δεν ήταν παρούσα ούτε η Παλαιολογίνα ούτε ο γιος της Βασίλειος, γιατί τους είχε κλείσει σε μοναστήρι.

Εντούτοις τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Ιβάν μεταστρέφεται πλήρως, φυλακίζει την Έλενα και τον εγγονό του, και στέφει διάδοχό του τον Βασίλειο. Το σίριαλ ασπάζεται την εκδοχή ότι ο άτυχος διάδοχος δολοφονήθηκε από μια άλλη γυναίκα που ήθελε να ενοχοποιήσει την Σοφία, για να παντρευτεί ο Ιβάν εκείνην. Αυτή η γυναίκα παρουσιάζεται αναμεμιγμένη και σε δολοπλοκίες με ομάδες αιρετικών που επεδίωκαν θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις.

Η συνωμοσία τεκμηριώνεται ιστορικά, και πολλοί εκτελέσθηκαν τότε, η δε Έλενα και ο εγγονός της Ντμίτρι πέθαναν στη φυλακή, οπότε διάδοχος ορίσθηκε ο Βασίλειος, ο γιος της Παλαιολογίνας. Η συνωμοσία ήταν κατ΄επίφαση θρησκευτική, καθώς η αίρεση προωθείτο από τους βογιάρους με στόχο την απόσχιση περιοχών των οποίων οι ελίτ επεδίωκαν την αυτονόμηση. Οι γαιοκτήμονες και οι τιτλούχοι κρατούσαν και το παλάτι διαιρεμένο, ανάμεσα στους “Ρωμαίους της Σοφίας” και στους “δικούς μας”, ενώ η πραγματική διαμάχη ήταν η άσκηση επιρροής στον ίδιο τον Ιβάν, με τους περισσότερους άλλοτε να γκρινιάζουν που ο Ιβάν δεν πολεμούσε τους Τατάρους και άλλοτε να γκρινιάζουν επειδή ακριβώς τους πολεμούσε.

Διαδοχή

Η Σοφία φέρεται από τους εχθρούς της να ενίσχυε “τη δειλία του Ιβάν”, όμως όλα δείχνουν ότι απεναντίας ενίσχυε τη μαχητικότητά του, για να ξεφορτωθούν τους Τατάρους και να ενοποιήσουν όλα τα πριγκιπάτα. Αποκαλούσαν οι αντίπαλοί του τότε τον Ιβάν επιτιμητικά “συλλέκτη γης”, επειδή μια μέθοδος που υιοθέτησε, ήταν μόλις πέθαινε κάποιος πρίγκηπας ή άλλος ευγενής, να παίρνει τη γη του και έτσι να επεκτείνει σταδιακά το δικό του βασίλειο χωρίς πολέμους.

Η Σοφία πέθανε σχετικά νέα από άγνωστη ασθένεια, αφού εξασφάλισε την διαδοχή στο γιο της. Ο Ιβάν έζησε άλλα δύο χρόνια, βαριά άρρωστος και σχεδόν τυφλός. Τον διαδέχθηκε το 1505 ο Βασίλειος Γ΄, που βασίλεψε 30 χρόνια αυξάνοντας και άλλο την έκταση της χώρας του με νέες προσαρτήσεις. Παιδί του ήταν ο Ιβάν ο Τρομερός, που αποδείχθηκε αμείλικτος προς τους γαιοκτήμονες ή βογιάρους, αλλά και προς όποιους ευγενείς δεν υποτάσσονταν απόλυτα σε εκείνον.