Οι μεγάλες περιπέτειες της συνταγματικής διατύπωσης για τις πρόωρες εκλογές

Στο άρθρο 41 παρ. 2 του Συντάγματος 75/86/01/08/19, ορίζεται ότι: «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας διαλύει τη Βουλή με πρόταση της Κυβέρνησης που έχει λάβει ψήφο εμπιστοσύνης, για ανανέωση της λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας. Αποκλείεται η διάλυση της νέας Βουλής για το ίδιο θέμα». Η απερχόμενη κυβέρνηση επικαλέστηκε το συγκεκριμένο άρθρο του Συντάγματος και οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 21 Μαΐου 2023. Στη διάρκεια της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, δηλαδή από την Μεταπολίτευση του 1974 μέχρι σήμερα, ο κανόνας είναι οι πρόωρες εκλογές και όχι η τυπική ολοκλήρωση της 4ετους βουλευτικής περιόδου. Από το 1974 μέχρι σήμερα, έχουν πραγματοποιηθεί 18 γενικές βουλευτικές εκλογές.

Αν εξαιρεθούν οι πρώτες εκλογές της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, στις 17-11-1974, όπου δεν μπορεί να γίνει λόγος για βουλευτική περίοδο, η μόνη εκλογική αναμέτρηση που έγινε στο τυπικό τέλος της τετραετίας, ήταν εκείνη της 18ης Ιουνίου 1989. Συνεπώς η μόνη βουλευτική περίοδος που και τυπικά ολοκληρώθηκε ήταν εκείνη μεταξύ των εκλογών της 2ας-6-1985 έως 18-6-1989, της κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου. Όλες οι άλλες ήταν πρόωρες.

Πρώτη επισήμανση. Οι βουλευτικές περίοδοι που σχεδόν πλησίασαν τη συμπλήρωση της 4ετίας, ήταν εκείνες του 1977-1981 και του 2000-2004. Και στις δύο περιπτώσεις η βουλευτική περίοδος σχεδόν ολοκληρώθηκε, ένα μήνα παρά δύο μέρες πριν συμπληρωθεί η 4ετία. Πλην, όμως, τυπικά θεωρούνται πρόωρες, γι’ αυτό άλλωστε και οι δύο οι απερχόμενες κυβερνήσεις (Γεωργίου Ράλλη και Κώστα Σημίτη αντίστοιχα) επικαλέστηκαν το άρθρο 41 παρ. 2 του Συντάγματος για «ανανέωση λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας».

Οι επόμενες δύο βουλευτικές περίοδοι που πλησίασαν την τυπική συμπλήρωση της 4ετίας ήταν οι δύο πιο πρόσφατες. Η βουλευτική περίοδος 2019 έως 2023 (ενάμιση μήνας πριν συμπληρωθεί η 4ετία) με απερχόμενη την κυβέρνηση Κυριάκου Μητσοτάκη. Και ακολουθεί η βουλευτική περίοδος 2015-2019 (2,5 μήνες πριν συμπληρωθεί η 4ετία) με απερχόμενη την κυβέρνηση Αλέξη Τσίπρα.

Ορισμένες επισημάνσεις

Μια άλλη επισήμανση για τις εκλογές της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Οι επικείμενες εκλογές της 21ης Μαϊου 2023, αποτελούν την μόλις 2η εκλογική αναμέτρηση, όπου οι επικεφαλής των δύο ισχυρότερων κομμάτων, είναι οι διατελέσαντες Πρωθυπουργοί των δύο πιο πρόσφατων κυβερνήσεων. Η προηγούμενη αναμέτρηση με αντίστοιχο χαρακτηριστικό είναι εκείνη των εκλογών της 10ης Οκτωβρίου 1993. Άλλη δεν υπήρξε από το 1974 και μετά.

Στις εκλογές του 1993 ήταν η ΝΔ του Κων/νου Μητσοτάκη απέναντι στο ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου που αναμετρήθηκαν. Το 2023 είναι η ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη απέναντι στον ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ του Αλέξη Τσίπρα. Μια διαφορά είναι ο εκλογικός νόμος. Σε εκλογικές αναμετρήσεις με αυτό το χαρακτηριστικό, εύλογη είναι η συγκριτική διάσταση των κυβερνητικών εμπειριών – το αποτύπωμα που έχουν αφήσει στους πολίτες με τις πολλαπλές διαμεσολαβήσεις που επιφέρουν διάφοροι δρώντες και συνδιαμορφώνουν τη μέση αντίληψη – ν’ αποκτά πιο έντονα χαρακτηριστικά.

Μια τρίτη επισήμανση για τις πρόωρες εκλογικές αναμετρήσεις στα χρόνια της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας με επίκληση του άρθρου 41 παρ. 2 του Συντάγματος, αφορά την έννοια-όρο «εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας». Σε σύγκριση με προηγούμενα συνταγματικά κείμενα, είτε σε περιόδους αβασίλευτης, είτε βασιλευομένης δημοκρατίας, η δυνατότητα πρόωρης διάλυσης της Βουλής δεν περιοριζόταν στην αντιμετώπιση εθνικού θέματος, αλλά ήταν γενικότερης αναφοράς.

Ο περιορισμός στην επίκληση εθνικού θέματος για πρόωρη διάλυση της Βουλής, αποτελεί μια καινοτομία του Συντάγματος του 1975. Εγγράφει τη σημασία της έννοιας εθνικό θέμα στην πολιτική εξέλιξη της χώρας, την εμπειρία της λειτουργίας των συνταγματικών θεσμών, καθώς και διδάγματα που αντλήθηκαν σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Η περιοριστική συνταγματική αναφορά στην έννοια εθνικό θέμα προκάλεσε δύο συνέπειες στην εφαρμοσμένη πολιτική πρακτική. Αφενός μια προσχηματικού-εργαλειακού χαρακτήρα επίκληση.

Αυτό φανερώνει άλλωστε και το γεγονός ότι σχεδόν το σύνολο των εκλογικών αναμετρήσεων ήταν πρόωρες, οι περισσότερες με επίκληση του άρθρου 41 παρ. 2 του Συντάγματος. Αφετέρου μια σταδιακά ευρύτερη ερμηνεία του όρου «εθνικό θέμα». Από το 1977 έως και το 1993 το εθνικό θέμα οριζόταν συνήθως το Κυπριακό, μαζί με κάποια άλλα ζητήματα, όπως τα ελληνοτουρκικά και η ενταξιακή πορεία στην ΕΟΚ το 1977, η συνταγματική αναθεώρηση το 1985, ή το «Μακεδονικό» το 1993.

Διεύρυνση του εθνικού θέματος

Οι εκλογές στις 22-9-1996 και στο σημείο αυτό συνιστούν μια τομή, καθώς ως 1ος λόγος πρόωρης προσφυγής στις κάλπες αναφερόταν η πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και την ΟΝΕ, όπως και στις εκλογές της 9ης-4-2000. Ο όρος εθνικό θέμα διευρύνεται και περιλαμβάνει την οικονομία, τις μεταρρυθμίσεις κλπ.

Έτσι με την εξαίρεση των πρόωρων εκλογών της 7ης Μαρτίου 2004, όπου η επίκληση τυπικά αφορούσε το Κυπριακό, καθώς επίκειτο αφενός η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ από 1-5-2004, αφετέρου το δημοψήφισμα για το σχέδιο Ανάν στις 24-4-2004 (μολονότι στην πράξη δεν αποτέλεσαν μέρος της προεκλογικής συζήτησης-αντιπαράθεσης μεταξύ των κομμάτων), υποχωρεί η παραδοσιακή έννοια του εθνικού θέματος, η οποία τείνει να αντικατασταθεί κυρίως από διάφορες εκδοχές της οικονομίας, από τον προϋπολογισμό στις εκλογές της 16ης-9-2007, μέχρι την επενδυτική βαθμίδα στις εκλογές της 21-5-2023. Στοιχείο που έχει τη σημασία του και ως αντικειμενική τάση της κίνησης διεθνούς ενσωμάτωσης-εσωτερίκευσης, αλλά και υποκειμενικής συγκρότησης και εξέλιξης των κομματικών σχηματισμών.

Στα χρόνια της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας κατά τη γνώμη μου, μία περίπτωση δικαιολογούσε την επίκληση «ανανέωση λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας», από τη στιγμή που οι βασικοί κομματικοί σχηματισμοί (ΝΔ και ΠΑΣΟΚ) εκείνης της εποχής, επέλεξαν την άνοιξη του 2009 να μην συνεννοηθούν για την έγκαιρη αντιμετώπιση της μείζονος οικονομικής κρίσης, προτιμώντας την πεπατημένη που οδήγησε στις πρόωρες εκλογές της 4ης-10-2009. Η συνθήκη που δικαιολογούσε πρόωρη προσφυγή στις κάλπες, αφορούσε την συγκυρία της χρεωκοπίας και της ψήφισης του 1ου μνημονίου τον Μάιο 2010, λόγω της σοβαρότητας και της εξαιρετικότητας της κατάστασης, αλλά και των συνεπειών αυτής, βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων, καταλυτικού εθνικού χαρακτήρα.

Η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου επέλεξε διαφορετικά, εντείνοντας σε υπέρτατο βαθμό την κρίση νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος και την κρίση εκπροσώπησης του ΠΑΣΟΚ την περίοδο 2010-2012, που οδήγησαν στις εκλογές του λεγόμενου διπλού εκλογικού σεισμού, της 6ης-5-2012 και της 17ης-6-2012 και οι οποίες κατέγραψαν με τη σειρά τους την ανατροπή της κομματικής μορφής του δικομματισμού όπως είχε μορφοποιηθεί από τις εκλογές της 20ης-11-1977 και μετά. Μια ανατροπή που επιβεβαιώθηκε και στις επόμενες εκλογικές αναμετρήσεις της 25ης-1-2015, της 20ης-9-2015 και της 7ης-7-2019.

Η παραταξιακή διαμάχη 

Κάθε εθνικός κοινωνικός σχηματισμός έχει τη δική του εμπειρία που αποτυπώνεται και στο συνταγματικό θεσμό της πρόωρης διάλυσης της Βουλής. Λχ άλλη είναι η σχετική αναφορά στο Σύνταγμα της Α΄ Ιταλικής Δημοκρατίας (1948), άλλη στον Θεμελιώδη νόμο της Βόννης (1949), άλλη στο Σύνταγμα της Ε΄ Γαλλικής Δημοκρατίας (1958). Στο άρθρο 41 παρ. 2 του Συντάγματος της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, για την πρόωρη διάλυση της Βουλής προς αντιμετώπιση εθνικού θέματος εξαιρετικής σημασίας, υπάρχουν διατυπώσεις, που συμπυκνώνουν διαμάχες και ιστορικές διαιρετικές τομές που μορφοποίησαν πολιτικούς χώρους-παρατάξεις.

Η μία διατύπωση είναι η υποχρέωση που έχει ο ανώτατος πολιτειακός παράγοντας (Πρόεδρος της Δημοκρατίας) να διαλύσει την Βουλή εφόσον η κυβέρνηση που απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της Βουλής ζητήσει πρόωρες εκλογές για εθνικό θέμα. Και η άλλη διατύπωση αφορά την περίπτωση αποκλεισμού διάλυσης της επόμενης Βουλής για το ίδιο θέμα. Πρόκειται για διατυπώσεις που εγγράφουν τη δική τους πολιτική ιστορία, λαμβάνοντας συγκεκριμένες συνταγματικές μορφές.

Η 1η διαιρετική τομή στον ελληνικό 20ο αιώνα αφορά τον Εθνικό Διχασμό που εκδηλώνεται το 1915. Η κρίση αυτή, που αφορά την συμμετοχή ή όχι της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και με ποια συμμαχία θα τασσόταν, έλαβε και μια συνταγματική μορφή που εξελίχθηκε τελικά και σε πολιτειακή διάσταση. Λόγω διαφωνίας Βενιζέλου-Κωνσταντίνου Α΄, η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου παραιτήθηκε και προκηρύχθηκαν πρόωρες εκλογές για τις 31 Μαϊου 1915.

Η εκλογική νίκη του Κόμματος των Φιλελευθέρων, δεν θα αλλάξει τη στάση του Βασιλιά Κωνσταντίνου, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση Βενιζέλου να παραιτηθεί εκ νέου. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος θα προχωρήσει εκ νέου σε διάλυση της Βουλής και νέες εκλογές για τις 6-12-1915, από τις οποίες το Κόμμα των Φιλελευθέρων κηρύσσει αποχή. Ο Βενιζέλος εισάγει και συνταγματική διάσταση στη διαμάχη, καθώς θεωρεί ως αντισυνταγματική τη διάλυση της Βουλής για το ίδιο θέμα εντός του ιδίου έτους. Η συνταγματική διάσταση, ουσιαστικά θα μετεξελιχθεί σε μαζικό επίπεδο σε πολιτειακή αμφισβήτηση του ίδιου του θεσμού του θρόνου. Ποιος είναι ο φορέας της κυριαρχίας. Λαός/Έθνος ή Βασιλιάς/Θρόνος.

Η σχετική διατύπωση του Συντάγματος 1864/1911 στο άρθρο 37, παραχωρούσε ευχέρεια-δυνατότητα στον Βασιλιά να διαλύει την Βουλή, χωρίς περιορισμό είτε θεματικό, είτε χρονικό. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ο Βενιζέλος – ο οποίος είχε επωφεληθεί παλαιότερα αυτής της πρακτικής με την 2η διάλυση της Βουλής που είχε προκύψει από τις εκλογές της 8ης-8-1910 και την προκήρυξη νέων εκλογών στις 28-11-1910 από τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ – να προτείνει αναθεώρηση του Συντάγματος πριν τις εκλογές της 1ης -11-1920, σύμφωνα με την οποία προβλέπονταν περιορισμοί στις λεγόμενες προνομίες του θρόνου μεταξύ άλλων και σε σχέση με τη διαδικασία πρόωρης διάλυσης της Βουλής. Η ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920, ακύρωσε εκείνη την αναθεωρητική πρωτοβουλία.

Πλην όμως το συγκεκριμένο ζήτημα αποτέλεσε πλέον ταυτοτικό στοιχείο διαπάλης μεταξύ της δημοκρατικής και της συντηρητικής παράταξης, κάτι που εγγράφεται και επαναλαμβάνεται στα συνταγματικά κείμενα του 20ου αιώνα. Έτσι όταν η τάση είναι υπέρ του δημοκρατικού ρεύματος, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας διαλύει τη Βουλή μετά από σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας ή εφόσον το αποφασίσει η ίδια η Βουλή και δεν επιτρέπεται η διάλυση δύο συνεχών Βουλών για την ίδια αιτία, όπως αναφέρεται τόσο στο άρθρο 75 στο Σύνταγμα του 1925 (λεγόμενη επιτροπή Παπαναστασίου), όσο και στο άρθρο 79 στο Σύνταγμα του 1927. Πρόκειται για τα Συντάγματα της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας (Αβασίλευτη). Όταν επικρατεί το συντηρητικό ρεύμα και ανεξαρτήτως κυβέρνησης καθώς έχει μεσολαβήσει ο Εμφύλιος Πόλεμος, ο ανώτατος πολιτειακός άρχοντας- Βασιλιάς διατηρεί το δικαίωμα-δυνατότητα διάλυσης της Βουλής, χωρίς περιορισμό (άρθρο 37, Σύνταγμα του 1952).

Η διαμάχη Καραμανλή-Ανδρέα

Ο Κων/νος Καραμανλής σε συνθήκες απόλυτης κοινοβουλευτικής κυριαρχίας της Ν.Δ., αλλά με άνοδο της ριζοσπαστικής τάσης στο ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, στο Σύνταγμα του 1975 θα εξοπλίσει το θεσμό του Προέδρου της Δημοκρατίας με τις λεγόμενες προνομίες. Μία απ’ αυτές θα είναι στο άρθρο 41 παρ. 2, όπου προέβλεπε δυνατότητα και όχι υποχρέωση διάλυσης της Βουλής εφόσον το ζητήσει η κυβέρνηση που απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της Βουλής για αντιμετώπιση εθνικού θέματος, χωρίς περιορισμό απαγόρευσης διάλυσης της νέας Βουλής για το ίδιο θέμα, υπό την προϋπόθεση ότι έχει μεσολαβήσει τουλάχιστον ένα έτος από την προηγούμενη διάλυση της Βουλής (παρ. 4).

Ο Ανδρέας Παπανδρέου θα χαρακτηρίσει, τότε, μοναρχικής έμπνευσης τα προνόμια που επιφυλάσσονται στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Και όταν 10 χρόνια αργότερα, το ΠΑΣΟΚ θα διαθέτει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, θα προχωρήσει στην αναθεώρηση του Συντάγματος το 1986, καταργώντας τις λεγόμενες συνταγματικές προνομίες, που για το άρθρο 41 παρ. 2 σήμανε την υποχρέωση και όχι τη δυνατότητα να διαλύει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας τη Βουλή, εφόσον το ζητήσει η κυβέρνηση που απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της Βουλής για την αντιμετώπιση εθνικού θέματος εξαιρετικής σημασίας και ότι δεν μπορεί η νέα Βουλή να διαλυθεί για το ίδιο θέμα που διαλύθηκε η προηγούμενη, επαναφέροντας τις θέσεις της δημοκρατικής παράταξης του 20ο αιώνα.