Το “σπιράλ της σιωπής” στις εκλογές του Μαΐου

Οι εκλογές του Μαΐου αποτέλεσαν ίσως μια έκπληξη στην εκλογική ιστορία της Ελλάδος ιδιαίτερα μετά την Μεταπολίτευση, τόσο για τα κόμματα και ιδιαίτερα αυτό του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και για τις εταιρείες δημοσκοπήσεων, οι οποίες κατόρθωσαν να προβλέψουν την σειρά των κομμάτων, αλλά όχι τη πρωτοφανή διαφορά μεταξύ της Νέας Δημοκρατίας και του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΣΥΡΙΖΑ.

Ποτέ στα μεταπολιτευτικά χρονικά δεν μειώθηκαν τα ποσοστά του κυβερνητικού κόμματος μετά από μία κυβερνητική θητεία – με την εξαίρεση τις εκλογές της 9ης Απριλίου του 2000. Η τελευταία θητεία η οποία σημαδεύθηκε από προκλήσεις, όπως η πανδημία, η προσφυγική κρίση και το ατύχημα των Τεμπών, αλλά και από πρωτοφανή σκάνδαλα, όπως αυτό των υποκλοπών και των απευθείας αναθέσεων κρατικών κονδυλίων, τα οποία έπληξαν την εικόνα της κυβέρνησης, όπου την δυσαρέσκεια των πολιτών από αυτά δεν την καρπώθηκε η αξιωματική αντιπολίτευση, η οποία αντιθέτως υπέστη εκλογική συντριβή.

Το ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι γιατί η δυσαρέσκεια αυτή η οποία εκφράστηκε με πρωτοφανή τρόπο στα κοινωνικά δίκτυα και εν μέρει στις έρευνες κοινής γνώμης, δεν απεικονίστηκε αντίστοιχα στις προεκλογικές δημοσκοπήσεις, οι οποίες δεν μπόρεσαν να προβλέψουν την τεράστια εκλογική διαφορά που προέκυψε την 21η Μαΐου; Μια απάντηση σε αυτό το φαινόμενο δίνει η θεωρία του “σπιράλ της σιωπής”, όπως αυτή διατυπώθηκε από την πολιτική επιστήμονα Elisabeth Noelle-Neumann στη δεκαετία του ’70.

Σύμφωνα με αυτή τα άτομα επιλέγουν να παραμένουν σιωπηλά στην δημόσια σφαίρα, πραγματική ή ψηφιακή, ιδιαίτερα αν οι απόψεις τους δεν συμβαδίζουν με την πλειοψηφία των γνωμών, όπως αυτές εκφράζονται, είτε δια ζώσης είτε στα κοινωνικά δίκτυα, ή απλά συντάσσονται με την επικρατούσα κοινή γνώμη, ακόμα και χωρίς να το πιστεύουν. Βασική αρχή της θεωρίας αυτής είναι φόβος της κοινωνικής απομόνωσης που θα βιώσει το άτομο, εάν αυτό δεν συναινέσει με την κυρίαρχη άποψη της κοινωνίας, δηλαδή η κοινή γνώμη πλέον έχει και την χρήση εργαλείου κοινωνικού ελέγχου.

Το “σπιράλ της σιωπής”

Στον κίνδυνο μίας κοινωνικής “περιθωριοποίησης” τα άτομα επιλέγουν να παραμείνουν σιωπηλά δημιουργώντας μια κρίσιμη μάζα πολιτών, η οποία αποτελεί δισεπίλυτο γρίφο για τους δημοσκόπους. Στο ψηφιακό περιβάλλον των κοινωνικών δικτύων και ιδιαίτερα στο Facebook όπου οι χρήστες δεν μπορούν να καλύπτονται πίσω από την ανωνυμία, η έκφραση μίας πολιτικής θέσης που αντίκειται στην κυρίαρχη είναι δυσκολότερη. Οι χρήστες μπορεί να υποστούν απαξίωση ή και ακόμα ψηφιακό bulling, οπότε σε αυτή την περίπτωση επιλέγουν να παραμείνουν σιωπηλοί.

Τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν ένα πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ των χρηστών του δικτύου, η οποία εκφράζεται με την μορφή ανταλλαγής σχολίων μεταξύ τους, την χρήση συμβόλων (emoji) επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας σε μια δήλωση πολιτικού προσώπου, ή την χρήση σατυρικών memes, τα οποία αντικαθιστούν την χρήση ορθολογικών επιχειρημάτων, πυροδοτώντας πολωτικές αντιδράσεις.

Όλα αυτά δημιουργούν ένα περιβάλλον στο οποίο εκφράζεται εντονότερα η δυσαρέσκεια απέναντι στο κυβερνητικό έργο παρά η επιδοκιμασία του. Ο αντικυβερνητικός ακτιβισμός είναι ευκολότερο να αναπτυχθεί μέσω του διαδικτύου, δημιουργώντας το φαινόμενο του slacktivism, δηλαδή μίας ψηφιακής πολιτικής κινητοποίησης αντί της πραγματικής (διαδηλώσεις-διαμαρτυρίες), η οποία απαιτεί λιγότερο κόπο και ενέχει λιγότερων κινδύνων για τον διαμαρτυρόμενο.

Ο φόβος της κοινωνικής αποδοκιμασίας

Ο ψηφιακός αυτός ακτιβισμός απέναντι στην κυβέρνηση δημιουργεί μια έντονη περιρρέουσα ατμόσφαιρα αποδοκιμασίας που, ενώ μπορεί να μην είναι πλειοψηφούσα είναι σίγουρα πιο έντονη, η οποία καθίσταται κυρίαρχη και αποτρέπει αυτούς που διάκεινται θετικά ή έστω ουδέτερα στο κυβερνητικό έργο να εκφραστούν, εξαιτίας της κοινωνικής απόρριψης ή ακόμα και απομόνωσης στην οποία μπορούν να βρεθούν.

Για παράδειγμα σε δημοσκόπηση για λογαριασμό της τηλεόρασης του OPEN σε ερώτηση για το ποιος φταίει για το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, απάντησαν οι ερωτώμενοι ως εξής: Το 46,8% είπε πως φταίει η σημερινή κυβέρνηση και όλες οι προηγούμενες, το 13% πως φταίει πρωτίστως η κυβέρνηση της ΝΔ, το 8,5% πως φταίει το υπουργείο Μεταφορών και ο πρώην υπουργός Κώστας Αχ. Καραμανλής, με μόνο το 5,6% να επιρρίπτει ευθύνες σε προηγούμενες κυβερνήσεις. Παρατηρούμε, δηλαδή, μία έντονη δυσαρέσκεια της κοινής γνώμης  προς την κυβέρνηση.

Σε άλλες έρευνες για το σκάνδαλο των υποκλοπών και την διαχείριση της πανδημίας βλέπουμε ότι η κοινή γνώμη εκφράστηκε αρνητικά για την κυβέρνηση μέσα από δημοσκοπήσεις για τα παραπάνω φλέγοντα ζητήματα, χωρίς όμως αυτή η δυσαρέσκεια να μεταφερθεί στο προστατευμένο και απομονωμένο εκλογικό παραβάν. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι οι ερωτώμενοι από τους δημοσκόπους πολίτες, επιβεβαίωσαν το βασικό συμπέρασμα της θεωρίας του “σπιράλ της σιωπής” και συντάχθηκαν με την επικρατούσα άποψη λόγω του πολιτικού θορύβου μερίδας της κοινής γνώμης που ήταν επικριτική με την κυβέρνηση, ή απλά έμειναν σιωπηλοί κάτω από τη δήλωση «δεν ξέρω/δεν απαντώ».

Ο πολιτικός αντιπολιτευτικός ακτιβισμός που ενεργοποιήθηκε μέσω του πληκτρολογίου από οπαδούς του ΣΥΡΙΖΑ ήταν ιδιαίτερα “θορυβώδης” και έδωσε την εντύπωση πως η κοινή γνώμη αντιτίθεται στη κυβερνητική διαχείριση της εξουσίας, δημιουργώντας αυταπάτες στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, είτε ότι είναι πρώτο κόμμα, είτε ότι έχει μικρή διαφορά με την Νέα Δημοκρατία.

Το “σπιράλ της σιωπής” εμπόδισε τις δημοσκοπικές έρευνες να προσδιορίσουν το αποτέλεσμα και, κυρίως, την διαφορά μεταξύ Νέας Δημοκρατίας και ΣΥΡΙΖΑ και η εντονότερη ψηφιακή κινητοποίηση των οπαδών του ΣΥΡΙΖΑ δημιούργησε την εντύπωση ότι η κοινή γνώμη συμμερίζεται τις πολιτικές της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Μέσα όμως στο προστατευμένο από τις κοινωνικές επιδράσεις εκλογικό παραβάν, το άτομο απεγκλωβίζεται από το “σπιράλ της σιωπής” και η πολιτική έκφραση του απελευθερώνεται, γεγονός το οποίο δύσκολα μπορεί να ανιχνευθεί δημοσκοπικά ή από τα κομματικά επικοινωνιακά επιτελεία. Έτσι η αδιευκρίνιστη δημοσκοπικά ψήφος μπορεί να είναι αποτέλεσμα φόβου και κοινωνικής κριτικής, παγιδεύοντας τον ψηφοφόρο στο “σπιράλ της σιωπής” παρά ζήτημα αναποφασιστικότητας του ψηφοφόρου.