Πόσο μεγάλο είναι το κράτος στην Ελλάδα

Πόσο μεγάλο υπήρξε τελικά το κράτος στην Ελλάδα διαχρονικά; Δύο απόψεις. Η πρώτη, η δημοφιλέστερη, σχεδόν κυρίαρχη πλέον, του δημοσιογράφου: «Βασική αιτία της πολύμορφης κρίσης που αντιμετώπισε η Ελλάδα περί τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν το τεράστιο κράτος και οι κοινωνικές και επαγγελματικές τάξεις που ζούσαν από τον προϋπολογισμό του. Αυτό το κράτος και η κρατικοδίαιτη νοοτροπία που καλλιεργεί στην κοινωνία είναι ο στόχος της κριτικής του Ροΐδη. Είναι επίσης η στενή σχέση της πολιτικής ζωής με αυτό το κράτος (από τότε υπάρχει ο όρος “παλαιοκομματισμός”), που θα αποτελέσει ίσως την κύρια αιτία του στρατιωτικού κινήματος του 1909 και των γεγονότων που ακολούθησαν με την έλευση του Βενιζέλου». (Στέφανος Κασιμάτης, Καθημερινή, 7.9.2016)

Και η δεύτερη, περίπου άγνωστη, και πάντως αγνοημένη, του ιστορικού: «Σε αντίθεση με όσα έχουν γραφτεί και κάνουν λόγο για κράτος-εργοδότη, τα μεγέθη μας δείχνουν ότι οι δαπάνες για αμοιβές προσωπικού δεν ήταν υπερβολικές και ότι η συνεχής αύξησή τους οφειλόταν κυρίως στη διεύρυνση της συμμετοχής των αμοιβών που αφορούσαν τη στρατιωτική οργάνωση της χώρας. Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι, ακόμη και εάν λάβουμε υπόψη ολόκληρο τον 19ο αιώνα, οι υψηλότερες τιμές καταγράφονται στα χρόνια του Όθωνα, ενώ στη συνέχεια ακολουθούν φθίνουσα τάση. Η εικόνα αυτή δεν αλλάζει ακόμη και αν λάβουμε υπόψη μας και τις συντάξεις και τις κοινωνικές δαπάνες. Συμπερασματικά λοιπόν, η άποψη που συχνά έχει υποστηριχθεί για ένα υπερμέγεθες κράτος δεν ευσταθεί…» (Κώστας Κωστής, “Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας”. Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας, 2013, σελ. 294)

Με τι έχουμε εδώ να κάνουμε άραγε; Νομίζω με μια αλλαγή βάρδιας των ιδεολογικών μας ψευδαισθήσεων. Καθώς το αριστερό αφήγημα υποχωρεί ραγδαία, το φιλελεύθερο, που βαθμηδόν το υποκαθιστά, αντιγράφει τις αμαρτίες του. Μεταφέρει δηλαδή μιμητικά και ανεπεξέργαστα στις ελληνικές συνθήκες τα ξένα αναλυτικά σχήματα. Και σείοντας το λάβαρο του “αντικρατισμού”, μας υπόσχεται, όπως και οι αριστεροί “κρατιστές” τόσες δεκαετίες τώρα, ότι ακολουθώντας σαν τυφλοσούρτη το εισαγόμενο δόγμα, όλα θα φτιάξουν.

Πιο σύνθετη πραγματικότητα

Η πραγματικότητα είναι όμως σύνθετη, δεν χωράει σ’ αυτά τα σχήματα. Οι πλέον ευνομούμενες χώρες του κόσμου, χώρες τις οποίες θαυμάζουμε, έχουν και κράτος και υπαλληλία, συχνά και φορολόγηση, μεγαλύτερη απ’ ό,τι η Ελλάδα. Και αντιστρόφως, πάμπολλες χώρες, κυριολεκτικά πενόμενες, έχουν κράτος και κρατικές δαπάνες μικρότερες των δικών μας. Η ελληνική υστέρηση δεν οφείλεται στην τυραννία του κράτους πάνω στην ιδιωτική πρωτοβουλία, τίποτε δεν μας δείχνει ότι αυτή η τελευταία είναι υγιέστερη – δημόσιος και ιδιωτικός τομέας στην Ελλάδα, αν συγκριθούν με τους αριστείς διεθνώς, πάσχουν εξίσου.

Η παραγωγική καχεξία, η ανοργανωσιά, τα προβληματικά εργασιακά ήθη, η απουσία μακρόπνοου σχεδιασμού και φιλοδοξίας (ακόμη και του στοιχειώδους εκείνου “Πλουτίστε!”), οι φατριασμοί, οι τοπικισμοί και η καθήλωση στη μικρή κλίμακα, όλα αυτά είναι γνωρίσματα εγγενή του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, χαρακτηριστικά του πολιτισμού και της ιστορίας μας πολύ προγενέστερα της δημιουργίας του κράτους και της σημερινής οικονομίας μας.

Κράτος, μας δίδαξε ο Νόρμπερτ Ελίας, σημαίνει δυο πράγματα: μονοπώλιο επί των φόρων και μονοπώλιο επί της βίας. Και στους δύο αυτούς τομείς το ελληνικό κράτος στάθηκε ανέκαθεν μικρό, κάποτε και ελάχιστο. Διαχρονικά, ποικίλες οργανωμένες ομάδες (λήσταρχοι, παρακρατικοί, αντιπολιτευόμενα κόμματα, πραξικοπηματίες, τρομοκράτες) αμφισβήτησαν ή και κατέλυσαν ενίοτε το μονοπώλιό του επί της βίας. Ας μη πάμε μακριά, τι συμβαίνει σήμερα στα Ζωνιανά, τα Εξάρχεια, τα Πανεπιστήμια;

Επίσης διαχρονικά, ποικίλες οργανωμένες ομάδες (από κάποιους προύχοντες του 19ου αιώνα ως τις σημερινές συντεχνίες) το εξανάγκασαν να παραιτηθεί από τα φορολογικά του δικαιώματα. Η φοροδιαφυγή των μικρών και των μεγάλων, η ωμή φοροκλοπή, οι εκατοντάδες φόροι “υπέρ τρίτων” είναι τα πιο συνήθη φαινόμενα.

Υπονόμευση απ’ έξω

Κάποτε η υπονόμευση του κράτους ερχόταν από τα έξω. Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε γιατί αρνήθηκε ν’ αφήσει τους δασμούς της Μάνης στους Μαυρομιχαλαίους. Πράγματι μετά τον φόνο του, η περιοχή έκανε του κεφαλιού της για έναν σχεδόν αιώνα. Κάποτε, η υπονόμευση ερχόταν από την ίδια την επίσημη πολιτική. Το 1885, ο Δηλιγιάννης νίκησε τον Τρικούπη με εκλογικό του σύνθημα το “Κάτω οι φόροι”.

Η πρώτη του δουλειά στην πρωθυπουργία ήταν να επιδεινώσει το δημόσιο έλλειμμα και να ανοίξει το δρόμο προς την χρεοκοπία. Σε αντίθεση μ’ εκείνον, και ακολουθώντας τα χνάρια του Τρικούπη, ο Βενιζέλος μέσα σε ελάχιστο διάστημα αφότου ανέλαβε, υπερτετραπλασίασε τα μηνιαία έσοδα του κρατικού ταμείου, εισπράττοντάς τα από τους έχοντες.

Νέοι φόροι στις κληρονομιές και τις δωρεές, νέος και μάλιστα αναδρομικός φόρος στα κέρδη των επιχειρήσεων, και φυσικά ο ΕΝΦΙΑ της εποχής: η αυτόματη υπερτίμηση της ακίνητης περιουσίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο πέτυχε όσα πέτυχε. Και γι’ αυτό και τον μίσησε τόσο λυσσαλέα η Παλαιά, “τιμία”, Ελλάς. Όπως οι δολοφόνοι του Κυβερνήτη τον καιρό τους, έτσι και οι δικοί του επίδοξοι φονείς, παρίσταναν τους τυραννοκτόνους. Στην πραγματικότητα, στο στόχαστρό τους ήταν το κράτος που εκείνοι προσπαθούσαν να χτίσουν.

Η αλήθεια είναι ότι όλοι οι σημαντικοί πολιτικοί της νεώτερης Ελλάδας, από τον Καποδίστρια ώς τον Τρικούπη, και από τον Βενιζέλο ώς τον Καραμανλή, ήταν οπαδοί του ισχυρού, του παρεμβατικού κράτους. Οι αντίπαλοί τους, ενίοτε και οι φίλοι τους οι ίδιοι, τους αποκαλούσαν “αυταρχικούς”, “αρχομανείς”, ακόμη και “δικτάτορες”. Γνωρίζοντας σε ποια χώρα ζουν, κυβέρνησαν με χέρι στιβαρό, συγκεντρωτικά, δεν έταζαν φούμαρα στους ιθαγενείς. Αυτά τα έταζαν πάντοτε άλλοι. Δεν είναι τυχαίο ότι από το συνταγματικό, υποτίθεται, “Κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου” μέχρι τους “Αγανακτισμένους” λίαν προσφάτως, δεν υπήρξε ρεύμα οπισθοδρομικό που να μη κρύψει τη μουσούδα του πίσω απ’ το αναπεπταμένο λάβαρο της “ελευθερίας”.