Οι Αφανείς Ναύτες του Αιγαίου

Με αφορμή την αναδρομική έκθεση έργων του Χρόνη Μπότσογλου (1941-2022) που εγκαινιάστηκε στις 2 Ιουλίου στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άνδρου-Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, αναφερόμαστε στον χάλκινο ανδριάντα του Αφανή Ναύτη, εμβληματικό για το νησί αυτό έργο του Ανδριώτη Μιχάλη Τόμπρου (1889-1974). 

Ομότεχνος του Τόμπρου, ο Θανάσης Απάρτης (1899-1972) είχε φιλοτεχνήσει δύο χάλκινα μνημεία για την ελληνική ναυτοσύνη: τον δικό του Αφανή Ναύτη το 1955 στον Βροντάδο Χίου, με το καραβόσχοινο στα χέρια του. Στιβαρός, ο ναυτικός του Απάρτη συμβολίζει τον αγώνα για τη σκληρή επιβίωση στη θάλασσα.

Ο ανδριάντας του Τόμπρου από κράμα χαλκού ζύγιζε 1.500 κιλά και χυτεύθηκε στη Φλωρεντία, στο χυτήριο του Bruno Bearzi (1894-1983). Μεταφέρθηκε ατελώς στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1958 με καράβι των υιών του Ανδριώτη Νικόλα Ι. Γουλανδρή (1892-1957) Ιωάννη (1923-2011), Λεωνίδα (1927-2009) και Αλέξανδρο (1927-2017), μαζί με δεκαοχτώ κομμάτια στιλβωμένου γρανίτη 13.000 κιλών.

Δαπάνη των υιών Νικόλα Ι. Γουλανδρή

Οι αδελφοί Ν. Ι. Γουλανδρή είχαν ιδρύσει το 1952 στο Λονδίνο την “N. J. Goulandris Ltd”. Διέθεσαν ποσό για να διαμορφωθεί από τον αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Αντώνη Δ. Κριεζή (1911-1986), ο οποίος εργάστηκε στην Έδρα Πολεοδομίας του ΕΜΠ, στην πλατεία της Ρίβας.

Εκεί, στην Καμάρα, δέσποζαν τα αρχοντικά της άλλης ανδριώτικης εφοπλιστικής οικογένειας, εκείνης του γενάρχη της Νικολού Λεονάρδου Εμπειρίκου (1793-1871). Στο αρχαιότερο, που ανεγέρθηκε το 1817 και ανακαινίστηκε το 1889, έζησε ο ίδιος και το άφησε στον γιο του Ματθαίο (1836-1922). Τα υπόλοιπα κτήρια ο Νικολός τα ανήγειρε για τους έξι γιους του – το ύστατο για τον προτελευταίο γιο του Κωνσταντίνο (1830-1876). Όλα βομβαρδίστηκαν από τους Γερμανούς το 1943, ενώ η οικογένεια δώρισε την περιοχή τους στον Δήμο Άνδρου.

Τα αποκαλυπτήρια του Αφανή Ναύτη 

Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα έγιναν στις 5 Νοεμβρίου 1959, με την παρουσία του βασιλέως Παύλου (1901-1964), της βασίλισσας Φρειδερίκης (1917-1981), του διαδόχου Κωνσταντίνου (1940-2023) και των πριγκιπισσών Σοφίας (γ. 1938) και Ειρήνης (γ. 1942), ενώ τιμές απέδωσε η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λιμενικού Σώματος. Ο Τόμπρος, που είχε αρχίσει να επεξεργάζεται τη μορφή του το 1957, χρησιμοποίησε ως μοντέλο του Ανδριώτη. Αποδίδει τη μορφή του ναύτη, που φοράει ναυτικό κασκέτο, να χαιρετά με το δεξί χέρι, ενώ κρατάει σάκο στο αριστερό. Οι άξονες των ποδιών είναι αντιθετικοί.

Ο εικονογραφικός τύπος του παραπέμπει σε μνημεία του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Διακρίνονται όμως λάθη αναλογιών, πιο πολύ στο αδικαιολόγητα μακρύ λυγισμένο αριστερό σκέλος, που συνιστά οπτική διόρθωση, λόγω του ύψους του ανδριάντα.

Με την ευκαιρία της έκθεσης του Αφανή Ναύτη στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας το 1958 ο Ιταλός δημοσιογράφος Giorgio Batini (1922-2009) σημείωνε στη φλωρεντινή εφημερίδα “La Nazione Italiana”:

«Ο ναύτης ανήκει λίγο-πολύ σε όλον τον κόσμο. Έλληνας με κλασική κατατομή, έχει τη διεθνή έκφραση του ανθρώπου που φεύγει για μακρινούς τόπους, που κοιτάζει το άγνωστο με σταθερό βλέμμα, που πληρώνει από πριν με τον μελαγχολικό του χαιρετισμό στην πατρίδα τη νοσταλγία τού αύριο».

Οι Αφανείς Ναύτες

Η Τελετή έλαβε χώρα στο Δημοτικό Θέατρο Άνδρου. Ο Παύλος απένειμε στον Τόμπρο, που γιόρταζε και τα πενήντα χρόνια καλλιτεχνικής δημιουργίας του με αναδρομική έκθεση έργων του, το παράσημο του Ταξιάρχου του Φοίνικος και μοίρασε βιβλιάρια προικοδότησης απόρων κορασίδων.

Προς τιμήν του Νικολάου Ι. Γουλανδρή η πλατεία της Ρίβας μετονομάστηκε πλατεία Νικολάου Ι. Γουλανδρή. Με τον καιρό, ο Αφανής Ναύτης έγινε τοπόσημο της Χώρας Άνδρου. Οι άνεμοι που φυσούν στο σημείο ανίδρυσής του τον κλυδωνίζουν πάντα· και στις 30 Απριλίου 2001 τον έριξαν! Στήθηκε πάλι, με βάση τα σχέδια του Τόμπρου.

Μνημεία Αφανή Ναύτη έχουν στηθεί στις Οινούσσες το 1952 και στην Πειραϊκή το 1969, έργα του Λάζαρου Ι. Λαμέρα (1911-1998), χορηγία του εφοπλιστή Σπύρου Αντ. Λαιμού· Αφανείς Ναύτες έχουν στηθεί στην Ερμούπολη της Σύρου το 1970-72, έργο που φιλοτέχνησε ο Γιάννης Παππάς (1913-2005) με βοηθό του τον Θεόδωρο Βασιλόπουλο (1935-2019), χορηγία της οικογένειας των υιών Ν. Π. Γουλανδρή και στην Καλαμάτα το 2000· Αφανείς Ναύτες βρίσκονται στη Σκόπελο, στη Σκιάθο και στην Αιδηψό, έργα της Αικατερίνης Κοσμά-Τζαβάρα· στην Πρέβεζα, στο Πόρτο Ράφτη· τέλος, στο προαύλιο του πειραϊκού ναού του Αγίου Νικολάου το 2019, έργο του Γιώργου Ρούσση (γ. 1957), χορηγία του εφοπλιστή Βαγγέλη Μαρινάκη.