“Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει”…

Γράφει ο Γιώργος Ουρανός*

 

Ήταν αρχές του ΄75, όταν κυκλοφόρησε ένας μεγάλος δίσκος του Διονύση Σαββόπουλου, ‘’Δέκα χρόνια κομμάτια’’, όπου υπήρχε το τραγούδι ‘’Η παράγκα’’ σε στίχους και μουσική δική του. Σε ένα από τους στίχους, ο Σαββόπουλος τραγουδούσε: Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει!

Στο δίστιχο αυτό ο τραγουδοποιός αποτύπωνε την εικόνα της κοινωνικής κατάστασης που είχε διαμορφωθεί τότε στη χώρα μας, που μόλις πριν μερικούς μήνες είχε απελευθερωθεί από την επτάχρονη δικτατορία. Μια αίσθηση απόγνωσης και απελπισίας κάλυπτε σαν ένα σκοτεινό σύννεφο το μέλλον και τα όνειρα των Ελλήνων, μα πιο πολύ των νέων. Τα εφτά χρόνια της στέρησης της ελευθερίας έκφρασης, και ακόμη η γενικευμένη κοινωνική καταπίεση, είχαν συντελέσει σ’ αυτή τη βαθιά αίσθηση απογοήτευσης.

Είναι αλήθεια πως η δικτατορία είχε εναντιωθεί στην ελεύθερη έκφραση του λαού, όπως επίσης και σε κάθε είδος ελεύθερης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αντίθετα με κάθε τρόπο προσπαθούσε να προτρέψει προ παντός τη νεολαία, αλλά και όλους τους πολίτες, να ψυχαγωγούνται με το να παρακολουθούν αγώνες ποδοσφαίρου. Ακόμη και η σύζυγος του δικτάτορα Παπαδόπουλου είχε επιστρατευθεί για αυτό το σκοπό, και συχνά όλες οι εφημερίδες που ελέγχονταν απόλυτα από το καθεστώς, παρουσίαζαν τις φιλ-αθλητικές δραστηριότητες της ‘’Δέσποινας’’, όπως χαρακτηριστικά την αποκαλούσαν με το μικρό της όνομα, με το να παρακολουθεί ποδοσφαιρικούς αγώνες.

Η προσπάθεια της χούντας να στρέψει την επιθυμία του λαού για ψυχαγωγία, στην παρακολούθηση των αγώνων ποδοσφαίρου και έτσι να αποκτήσει την ιδιότητα του οπαδού ή και του φανατικού οπαδού, πράγματι απέδωσε. Σε όλη την Ελλάδα λοιπόν συνέβαινε αυτό που τόσο γλαφυρά περιέγραψε ο Σαββόπουλος! Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει!

Οπαδικός φανατισμός: Η αρχή

Θεωρούμε πως η καλλιέργεια του φανατισμού στους χώρους των φιλάθλων στην χώρα μας, ξεκίνησε και εδραιώθηκε στα χρόνια της δικτατορίας! Ήταν τα χρόνια που η καλλιτεχνική δημιουργία είχε στραγγαλιστεί, είτε με τις διώξεις των δημιουργών της, δηλαδή των κάθε λογής συνθετών, τραγουδοποιών, ερμηνευτών, σκηνοθετών, ηθοποιών, είτε μέσω της επιβολής του επαίσχυντου μέτρου ‘’της λογοκρισίας‘’.

Έτσι, τα περιθώρια ψυχαγωγίας του λαού είχαν στενέψει αρκετά, ή και είχαν εκλείψει εντελώς, με αποτέλεσμα να υπήρχαν πολλά περιθώρια και πρόσφορο έδαφος να ευδοκιμήσουν οι ψυχαγωγικές προτροπές των συμβούλων ιδεολογικής καθοδήγησης του καθεστώτος. Με τον καιρό και με τα χρόνια, με κατευθυνόμενο τρόπο, η παρακολούθηση των ποδοσφαιρικών αγώνων καθιερώθηκε ως η μοναδική πρόταση ψυχαγωγίας σε όλη τη χώρα, μα πιο πολύ στην επαρχία. Έτσι φτάσαμε πια στο τέλος της επταετίας, με το ποδόσφαιρο και τις διαδικασίες γύρω απ’ αυτό, να έχουν σχεδόν ‘’θεοποιηθεί’’.

Η επιμονή του φανατισμού!

Όταν τον Ιούλιο του ΄74, κατακρημνίστηκε η δικτατορία, ο φανατισμός και η αφοσίωση των οπαδών στις ποδοσφαιρικές τους ομάδες βρισκόταν στο φόρτε τους. Αυτό σίγουρα συνεχίστηκε και τις επόμενες περιόδους που διήρκεσαν έως και μερικά χρόνια! Εδώ οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως μια αποκτηθείσα συνήθεια του κοινωνικού χώρου διαθέτει μια απίστευτη δυναμική και αντιστέκεται στις οποιεσδήποτε προσπάθειες διαφοροποίησής της.

Στην περίοδο της Μεταπολίτευσης, τόσο ο άνεμος φιλελευθεροποίησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά και η δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης, άρχισαν να αλλάζουν τα κοινωνικά δεδομένα που έως τότε τροφοδοτούσαν και μόνον τον οπαδικό φανατισμό στους φιλάθλους. Ωστόσο ο κοινωνικός χώρος που σίγουρα επηρεάζονταν από τα νέα αυτά δεδομένα της Μεταπολίτευσης, με δυσκολίες προχωρούσε σε αλλαγές των συνηθειών της καθημερινότητάς του.

Έτσι, όσον αφορά τον οπαδικό φανατισμό, μπορεί σε βάθος χρόνου να μετριάστηκε ο ρυθμός εξάπλωσής του, αλλά χρόνο με το χρόνο διαπιστώθηκε και το πόσο βαθιά είχε ριζώσει στην ελληνική κοινωνία!

Το νερό, στον ‘’μύλο της Δημοκρατίας’’

Έκτοτε στο χώρο της ψυχαγωγίας και του πολιτισμού, κύλησε πολύ νερό στον ‘’μύλο της Δημοκρατίας‘’! Στους πολίτες κυριάρχησαν, άλλες μορφές ‘’λαϊκής δημιουργικής ψυχαγωγίας’’ όπως οι λαϊκές συναυλίες, οι θεατρικές παραστάσεις, οι ποικίλες κινηματογραφικές ταινίες, οι θερινές περιοδείες των θεατρικών θιάσων σ΄ όλη την Ελλάδα, όπως και οι πολυσχιδείς δραστηριότητες των πολιτιστικών συλλόγων.

Εκτιμούμε πως για μια δεκαετία τουλάχιστον, από το ΄74 και μετά, η κυριαρχία του οπαδισμού είχε μετριαστεί σε μεγάλο βαθμό. Όμως με το πέρας αυτού του ‘’ανέμου κοινωνικής αναδημιουργίας’’ τα φαινόμενα του φανατισμού, άρχισαν να επανέρχονται ! Στην αρένα της αθλητικής δράσης είχε αρχίσει να προστίθεται ήδη και ο φανατικός οπαδισμός και από το χώρο του μπάσκετ. Η συχνότητα, αλλά και η ένταση των εμφανιζόμενων συμβάντων είχε αρχίσει να είναι πολύ μεγαλύτερη.

Δυστυχώς και στην περίπτωση αυτή, επιβεβαιώνεται η εκδοχή της κοινωνικής ψυχολογίας, κατά την οποία οι κοινωνικές στάσεις που διαμορφώνονται και εγκαθιδρύονται με τον καιρό, ριζώνουν τόσο βαθιά που δεν εκριζώνονται εντελώς ποτέ πιά! Μπορεί να μετριαστεί η ένταση και η δυναμική τους ή και να τροποποιηθούν κάποια ποιοτικά χαρακτηριστικά τους, όμως ο κεντρικός κορμός τους παραμένει.

Σαν παράδειγμα στη χώρα μας, μπορούμε να αναφέρουμε τις κοινωνικές στάσεις που δημιουργήθηκαν από τον Εθνικό διχασμό που προέκυψε με την τραγωδία του Εμφύλιου πολέμου του ’47-’49. Έχουν περάσει 80 περίπου χρόνια και όμως, σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας τα πάθη που ενέσκηψαν και στις δύο πλευρές, ακόμη δεν έχουν εξαφανιστεί εντελώς!

Ας πούμε, στα Τρίκαλα, όπου παρουσιάστηκε και κρεμάστηκε στο φανοστάτη της κεντρικής πλατείας από τους διώκτες του, το κομμένο κεφάλι του Άρη Βελουχιώτη, του ηγέτη σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης, δεν μπορεί ακόμη να στηθεί μια προτομή ή μια επιτύμβια στήλη για τον αγωνιστή. Όμως στον ελλαδικό χώρο, και ειδικά στην Κρήτη, υπάρχουν εκατοντάδες τέτοιες προτομές και επιτύμβιες στήλες των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης!

Ο θλιβερός απολογισμός

Δυστυχώς ο οπαδικός φανατισμός από τα μέσα της δεκαετίας του ΄80, είχε αρχίσει να παρουσιάζει επώδυνα συμβάντα, όπως συγκρούσεις μεταξύ οπαδών ανταγωνιστικών ομάδων με σοβαρούς τραυματισμούς, καθώς και εκτεταμένες καταστροφές εντός και εκτός των γηπέδων. Μάλιστα η συχνότητα, αλλά και η ένταση των συμβάντων αυτών, έβαινε συνεχώς αυξανόμενη, ώσπου τον Σεπτέμβριο του 1983, είχαμε και τον πρώτο θάνατο, εξ’ αιτίας της οπαδικής βίας στη Θεσσαλονίκη.

Έκτοτε, με τα συμβάντα των συγκρούσεων να πολλαπλασιάζονται, ο δεύτερος θάνατος οπαδού, ήρθε τον Οκτώβριο του ΄86 στη Λάρισα, για να ακολουθήσουν: Τον Ιανουάριο του ΄91 στον Πειραιά, τον Απρίλιο του ΄91 διπλή δολοφονία στην Εθνική οδό Αθήνας-Θεσσαλονίκης, τον Μάρτιο του΄07 στο Λαύριο, τον Σεπτέμβριο του ΄11 στο Ηράκλειο, τον Σεπτέμβριο του΄14 ξανά στο Ηράκλειο, τον Απρίλιο του ΄17 στη Θεσσαλονίκη, τον Ιανουάριο του ΄20 ξανά στη Θεσσαλονίκη, για να φτάσουμε και στον πλέον πρόσφατο θάνατο οπαδού, στις 7 Αυγούστου στην Νέα Φιλαδέλφεια.

Οι ’’πρωταθλητές’’ στον οπαδικό φανατισμό

Δυστυχώς, το φαινόμενο του οπαδικού φανατισμού, δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο της χώρας μας. Μερικές δεκαετίες πριν  εμφανιστεί και σε μας, είχε κάνει την εμφάνισή του σε χώρες της Ευρώπης, με προεξάρχουσα την Μεγάλη Βρετανία.

Σήμερα πλέον στον ευρωπαϊκό και ευρύτερο χώρο, οι χώρες ’’πρωταθλητές ‘’ στα δυσάρεστα αυτά συμβάντα είναι εννέα κατά τη Βικιπαίδεια: Η Μεγάλη Βρετανία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Πολωνία, η Κροατία, η Τουρκία, η Ρωσία, η Ελλάδα και η Νορβηγία. Βέβαια, σε ακόμη δυσμενέστερη θέση, βρίσκονται σχεδόν όλες οι χώρες της Λατινικής Αμερικής, με προεξάρχουσες, την Βραζιλία, την Αργεντινή και το Περού. Σε κάποιες μάλιστα χώρες, κυρίως της Ευρώπης, το φαινόμενο συνδυάζεται και με τον νεοναζισμό.

Οπαδικός φανατισμός και πολιτισμός

Τα διεθνή γεγονότα, αποδεικνύουν πως το φαινόμενο δυστυχώς, διαπερνά κοινωνίες και πολιτισμούς! Εμφανίζεται δηλαδή και σε ιδιαίτερα προηγμένες κοινωνικά και οικονομικά χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, αλλά και σε λιγότερο ανεπτυγμένες, ή αναπτυσσόμενες όπως έχει συνηθιστεί να αποκαλούνται, όπως εκείνες της Λατινικής Αμερικής.

Η εμφάνιση του φαινομένου σε τόσο μεγάλη ένταση ανά την υφήλιο, τόσο οικονομικοκοινωνικά και πολιτισμικά, όσο και χωροταξικά, δεν αφήνει περιθώρια μιας γενικευμένης αιτιολόγησης. Γνώμη μας είναι ότι η υπόθεση αυτή σαν ‘’υφέρπουσα οργή και κατάρα’’ ενυπάρχει παντού και σε όλες τις κοινωνίες.

Μπορούμε να την φανταστούμε σαν ένα αόρατο μηχανισμό ‘’μιας αράχνης δολοφόνου’’ που υπερίπταται σαν απειλή, έτοιμη να περιτυλίξει και να εγκλωβίσει στο δίχτυ της, ανυποψίαστες ανθρώπινες υπάρξεις, εκμεταλλευόμενη την αδυναμία τους να προσκολλώνται και να ταυτίζουν ακόμη και την ίδια τους την ύπαρξη με ‘’είδωλα και σύμβολα δευτερεύουσας αξίας’’! Αυτό λοιπόν είχε διαπιστώσει κι ο Σαββόπουλος, όταν το ΄75 τραγουδούσε στη ‘’Παράγκα’’: «Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει»… Εδώ λοιπόν μας δίνεται λοιπόν η ευκαιρία να ισχυριστούμε πως ‘’το αυγό του φιδιού’’ ήδη κυοφορούνταν στο ‘’μαλακό υπογάστριο’’ του ελληνικού λαού!

Υπάρχει ελπίδα; Η χώρα μας, έτσι κι αλλιώς έχει χαρακτηριστεί ως μία από τις εννέα βαρέως πάσχουσες του ευρωπαϊκού χώρου! Το τί μπορεί να κάνει η κάθε μία από αυτές για να μετριάσει τις αρνητικές επιπτώσεις στον κοινωνικό της χώρο, είναι δική της εσωτερική υπόθεση. Το σίγουρο πάντως είναι πως η αντιμετώπιση του φαινομένου, μιας και αυτό έχει πια κοινωνικά χαρακτηριστικά, είναι πολύ δύσκολη. Χρειάζεται ένας μακροχρόνιος, ιδιαίτερα μελετημένος σχεδιασμός αντιμετώπισης, ο οποίος θα πρέπει να είναι πολυσχιδής και πολυεπίπεδος.

Οι δυο άξονες

Το μέτωπο δράσης του, θα πρέπει να κινείται παράλληλα σε δύο άξονες δράσης: Κατά τον πρώτο, θα πρέπει να εξευρεθούν οι κατάλληλες πολιτικές, τόσο από τη πλευρά της πολιτείας, όσο όμως και από τους κοινωνικούς φορείς, ώστε να μετριασθεί η εξάπλωσή του. Η πολιτεία οφείλει να νομοθετήσει αποτελεσματικά σε επίπεδα υπουργείων: Αθλητισμού, Παιδείας, Προστασίας του Πολίτη, ίσως και Υγείας. Για τον κοινωνικό χώρο, μια ιδέα ας πούμε θα μπορούσε να είναι, να δημιουργηθούν ομάδες πολιτών, κατά προτίμηση φιλάθλων, που να επαγρυπνούν διαρκώς, ενημερώνοντας και δείχνοντας διαρκώς το σωστό παράδειγμα!

Κατά τον δεύτερο άξονα, θα πρέπει να εφαρμοστούν μέτρα που να αποσκοπούν στην ‘’μείωσης της βλάβης’’, όπως αυτή εφαρμόζεται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στη χώρα μας, στον αγώνα καταπολέμησης κατά του αλκοολισμού και των ναρκωτικών. Με τον όρο ‘’μείωση της βλάβης’’, εννοούμε τη προσπάθεια που συντελείται ώστε να ελαχιστοποιούνται τα αρνητικά συμβάντα, όπως είναι οι θάνατοι, οι σοβαροί τραυματισμοί και οι βανδαλισμοί.

Θεωρούμε, λοιπόν, πως χρειάζεται να κηρυχθεί μια πανστρατιά, με σκοπό να χαραχθεί μια ενιαία εθνική στρατηγική για το θέμα αυτό, με πρωτοβουλία βεβαίως της κυβέρνησης και την συνδρομή όλων ανεξαιρέτως των πολιτικών δυνάμεων, τουλάχιστον ‘’του συνταγματικού τόξου’’. Απαραίτητοι συνοδοιπόροι σε αυτή τη προσπάθεια, θα πρέπει να είναι: Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, οι πρυτανικές αρχές των Πανεπιστημίων, οι ομάδες εθελοντών, η εκκλησία, αλλά και οι φορείς του αθλητισμού, όπως οι διοικήσεις των ομάδων.

---

*Ο Γιώργος Ουρανός είναι κοινωνικός ψυχολόγος, πρώην διοικητής του Ψυχιατρείου Χανίων