O Προμηθέας θα μπορούσε να είχε μαντέψει τον κίνδυνο;

Γράφει ο Γιώργος Ουρανός*

 

Ο Τιτάνας Προμηθέας που έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους κλέβοντάς την από τους Θεούς! Θα μπορούσε να είχε μαντέψει τον κίνδυνο; Γιατί γνωρίζουμε ότι, όσο πιο πολύτιμο είναι κάτι, τόσο και πιο πολλούς κινδύνους κρύβει! Η μεγάλη εξάπλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας τις τρεις τουλάχιστον τελευταίες δεκαετίες στην ενδοχώρα της Ελλάδας, αφήνει πάντα πολλά περιθώρια εμπρησμών, “εκούσιών τε και ακούσιων”!

Σαν παράδειγμα βιβλικής καταστροφής φυσικού πλούτου από πυρκαγιές, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την περίπτωση της Κρήτης, όπου από το κατάφυτο νησί, των Μινωϊκών χρόνων, κατέληξε σε μια ‘’γή της πέτρας‘’, με τρείς ‘’γυμνούς’’ ορεινούς όγκους. Ο αφανισμός των δασών, επέτρεψε στο φαινόμενο της διάβρωσης εξ’ αιτίας των βροχών, να απογυμνωθούν από το έδαφος τα βουνά του νησιού και να αποκαλυφθεί ο κόσμος των βράχων! Το τι συνέβη στον φυσικό χώρο του νησιού της Κρήτης, θα πρέπει να καταστεί προς εμάς ένα μεγάλο παράδειγμα για το τι τραγικό μπορούν να προκαλέσουν οι πυρκαγιές ως φυσικές καταστροφές.

Η πρώτη ιστορική πληροφορία για την χλωρίδα της Κρήτης, αποτελεί η Ομηρική αναφορά ότι στην Τρωϊκή εκστρατεία, το βασίλειο της Κρήτης, συμμετείχε με τον βασιλιά Ιδομενέα και τον στρατηγό του τον Μηριόνη με ‘’ογδοήκοντα μέλανες νήες’’. Η πιο ακριβής ετυμολογία της λέξης “Ίδη” ή “Ίδα” σημαίνει δασωμένο βουνό, δρυμός ή άλσος, πράγμα το οποίο υποδηλώνει ότι κατά τους αρχαίους χρόνους η δασοκάλυψη και γενικά η βλάστηση ήταν πολύ πιο πλούσια από αυτήν που βλέπουμε σήμερα.

Εκτός από τον πλούτο της σε δάση η Ίδη “η πολυπίδαξ” κατά τον Όμηρο, ήταν πλούσια και σε νερά. Ο Ηρόδοτος αναφέρει χαρακτηριστικά: «χώρη υψηλέ τε και ίδησι συνηρεφής» δηλαδή ότι υπήρχε εκεί πυκνή δεντρώδης βλάστηση, ενώ ο Φαραώ Τούθμωσις (1501 -1447 π.Χ.) προμηθευόταν από τα δάση της Κρήτης ξυλεία για ναυπήγηση πλοίων, πράγμα που επιβεβαιώνει την κατάσταση της βλάστησης που αναφέρει ο Ηρόδοτος.

Τα δάση των Κρητικών ορέων

Υπάρχουν ακόμη τα δάση των Κρητικών ορέων; Ωστόσο σ’ αυτό που σίγουρα θα τροποποιούσαν τη γνώμη τους, τόσον ο Όμηρος όσον και ο Ηρόδοτος είναι, το πόσο δασωμένα είναι τα τρία μεγάλα βουνά της Κρήτης. Η Δίκτυ, η Ίδη και τα Λευκά Όρη! Δάση πια δεν υπάρχουν παρά μόνο διατηρούνται κάποιοι ‘’μικροί δενδρώδεις θύλακες’’ που και μόνον με τη βοήθεια της φαντασίας μας και για την ικανοποίηση της μεγάλη μας επιθυμίας θα μπορούσαμε να τους ονομάσουμε ‘’δάση’’.

Τέτοια είναι: Το Αζιλοκόδασος νότια των Μαλίων, τα πευκοδάση στο Σελάκανο, στην Κάτω Σύμη, στην οροσειρά της Θρυπτής, στην Ανώπολη στα Σφακιά, τα πρινοδάση στα Αστερούσια όρη, στου Ρούβα, στα Βορίζια, στο Παρδί στις Κουρούτες, στη Λοχριά, τα κυπαρισσoδάση στου Ασφένδου και στον Αποκόρωνα, και το αυτοφυές δάσος από χαρουπιές, στις Τρεις Εκκλησιές.

Δυστυχώς, όμως, σήμερα έχουν παραμείνει, μόνο αυτοί οι ελάχιστοι δασικοί θύλακες και μερικοί άλλοι μικρότεροι, όπως οι μικρές συστάδες κέδρων στη νότια Κρήτη, για να μας θυμίζουν το πάλαι ποτέ δασωμένο νησί που τροφοδοτούσε με ξυλεία για τη ναυπήγηση των πλοίων του, ακόμη και το μεγαλύτερο βασίλειο της Μεσογείου, την Αίγυπτο των Φαραώ!

Οι ιστορικοί σεισμοί

Μας είναι γνωστό, ότι η πλέον πιθανή εκδοχή της πρώτης καταστροφής της Κνωσσού και συγχρόνως ολόκληρου του Μινωϊκού πολιτισμού, ήταν το παλιρροϊκό κύμα που έπληξε το νησί μετά τον καταστροφικό σεισμό της Θήρας περίπου το 1650 π.Χ. Τα επιστημονικά δεδομένα κατατάσσουν τη Μινωική αυτή έκρηξη ως τη δεύτερη μεγαλύτερη έκρηξη στην ανθρώπινη ιστορία, μετά από αυτή στο ηφαίστειο Ταμπόρα στην Ινδονησία το 1815.

Το Μινωϊκό βασίλειο ανασυγκροτήθηκε μερικές δεκαετίες αργότερα για να ακμάσει ξανά και να δημιουργήσει την δεύτερη περίοδο του Μινωϊκού πολιτισμού, την Υστερομινωϊκή ! Όμως μια νέα έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1450 περίπου π.Χ. σηματοδότησε και τον οριστικό αφανισμό των Μινωϊτών και του πολιτισμού τους.

Θα μπορούσε να είχε μαντέψει τον κίνδυνο;

Ωστόσο, κάποιους αιώνες αργότερα, οι Μυκηναίοι που ήταν οι νέοι αποικιστές του νησιού, ανέπτυξαν ένα νέο πολιτισμό που συνεχίστηκε ως και τις αρχές της πρώτης χιλιετίας. Ο ενδοξότερος βασιλιάς του νέου βασίλειου του νησιού, όπως και ο Όμηρος, μας πληροφόρησε ήταν ο Ιδομενέας, που συνέδραμε στην εκστρατεία κατά των Τρώων. Γύρω στο 1100 π.Χ. καταγράφονται στην Κρήτη σημαντικές αλλαγές που σχετίζονται με την Κάθοδο των Δωριέων όπως, καταστρέφονται και εγκαταλείπονται μεγάλοι προηγούμενοι οικισμοί, ενώ σε ορεινά και προφυλαγμένα μέρη διαμορφώνονται οικισμοί φυγάδων ή προσφύγων, οι οποίοι προσπαθούν να προφυλαχθούν.

Για τους πρώτους αιώνες της Δωρικής Κρήτης δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες, με εξαίρεση ορισμένα αρχαιολογικά ευρήματα. Είναι η περίοδος των λεγόμενων “σκοτεινών χρόνων”. Δυστυχώς η έλλειψη των πληροφοριών για την χρονική αυτή περίοδο, δεν μας παρέχει αποδείξεις για το τι καταστροφικό συνέβη στο νησί, που συνετέλεσε και στην παρακμή του, η οποία μάλιστα διήρκεσε και αρκετούς αιώνες. Εκείνα τα χρόνια αφανίστηκαν και τα πλούσια δάση των Κρητικών ορέων.

Οι πιθανότερες εκδοχές για τον αφανισμό τους, είναι η εκδήλωση εκτεταμένων πυρκαγιών, που αυτές τις περιόδους δεν υπήρχε ουδεμία δυνατότητα αντιμετώπισής τους! Αποδεχόμενοι αυτές τις εκδοχές, μας δίνεται η εξήγηση και το πως το νησί της Κρήτης, από κατάφυτο που ήταν, κατέληξε να διαθέτει ελάχιστη δασική βλάστηση. Αυτό δυστυχώς αν και συνέβη χιλιετίες πριν, δεν μπορεί να επανορθωθεί, καθ’ ότι η αυτό-αναγέννηση των δασών !

Εκτιμούμε πως η πρόκληση των ιστορικών αυτών πυρκαγιών στην Κρητική ύπαιθρο οφείλονταν σε τυχαία μετεωρολογικά φαινόμενα που συνέβησαν, όπως είναι οι κεραυνοί και οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες που μπορούν να δημιουργήσουν αυταναφλέξεις. Αυταναφλέξεις θα μπορούσαν να είχαν συμβεί σε ιδιαίτερα εύφλεκτα φυσικά υλικά, όπως τα φρύγανα ή τα ξερά κλαδιά ρητινούχων δένδρων, όπως είναι τα πεύκα και οι κέδροι που υπήρχαν πάντα ως αυτοφυή στην Κρήτη.

Το καταστροφικό έργο των πυρκαγιών πολλαπλασιάζονταν και εξ αιτίας των πολύ ισχυρών ανέμων που ποτέ δεν εξέλειπαν από το νησί. Πολύ λιγότερες πιθανότητες συγκεντρώνει η εκδοχή, ότι για την εκδήλωση των πυρκαγιών των περιόδων αυτών, ενοχοποιούνταν η ανθρώπινη δραστηριότητα. Αναρωτώμενοι αν ο Προμηθέας θα μπορούσε να είχε μαντέψει τον κίνδυνο, θα εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο την πρόκληση των πυρκαγιών στην σημερινή εποχή.

---

*Ο Γιώργος Ουρανός είναι κοινωνικός ψυχολόγος, πρώην διοικητής του Ψυχιατρείου Χανίων