Το ραδιόφωνο ως μέσο προπαγάνδας

Σε κάθε πολεμική προσπάθεια, όλα υποτάσσονται στο σκοπό και καμιά φορά ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Το ραδιόφωνο, λοιπόν, κατά τους πολέμους, αλλά και σε περιόδους ειρήνης, έδωσε τη δυνατότητα σε διαφορετικά επιτεύγματα, που επιδιώκονταν συνδυαστικά με τη χρήση της φωνής, του ήχου, της μουσικής ή του στίχου. Στην προπαγάνδα οι σκοποί είναι ο επηρεασμός, η αναστάτωση, η αποθάρρυνση, η αποδιοργάνωση και η παραπλάνησης του αντιπάλου.

Το ραδιόφωνο έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τομέα της προπαγάνδας ως μέσο. Οι Ναζί ήταν πρωταγωνιστές στη χρήση του για τους σκοπούς τους. Το ραδιόφωνο ήταν εκείνη την εποχή επαναστατική νέα τεχνολογία. Σύντομα θα το χρησιμοποιούσαν για να επηρεάσουν τα 70 εκατομμύρια τότε Γερμανών. Όταν ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος, ο υπουργός Προπαγάνδας Τζόζεφ Γκέμπελς υποχρέωσε τους Γερμανούς κατασκευαστές να πουλήσουν φθηνούς ραδιοφωνικούς δέκτες!

Η εξουσία ακολουθεί πιστά τη συμβουλή του Μακιαβέλλι ότι οι ηγέτες πρέπει να φαίνονται φιλεύσπλαχνοι, αλλά να είναι ανελέητοι, γιατί «οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν πως φαίνεσαι, ενώ λίγοι ξέρουν τι πραγματικά είσαι». Κύριος στόχος των προπαγανδιστών είναι το ευρύ κοινό. Αλλά τα πυρά πάντα εστιάζονται εναντίον όσων προσπαθούν να μην επιτρέψουν στην προπαγάνδα να κερδίσει.

Στην διεξαγωγή του ανορθόδοξου πολέμου -μέσω κωδικοποιημένων μηνυμάτων σε φίλιους παραλήπτες, ή παραπλανητικών μηνυμάτων για τους δέκτες του αντιπάλου- το ραδιόφωνο έπαιξε σημαντικό ρόλο. Σε κάθε ραδιόφωνο συνήθως αντιστοιχούσαν περισσότεροι του ενός ακροατή και αυτό είναι από τα πλεονεκτήματα του μέσου! Γνωστές φωνές του εργαλειοποιημένου ραδιοφώνου από την πλευρά του Άξονα, ήταν ο William Joyce aka “Lord Haw Haw” (Βρετανός φιλοναζιστής), o Fred W. Kaltenbach aka “Lord Hee Haw” (Αμερικανός φιλοναζιστής), Philippe Henriot (Γάλλος φιλοναζιστής), Iva Toguri aka “Tokyo Rose” (Γιαπωνέζα), Mildred Gillars aka “Axis Sally” (Αμερικανίδα συνεργάτιδα των Ναζί).

Στη Γαλλία, το Section germanique και στη Γερμανία το Büro Concordia οργάνωσαν ραδιοφωνικές εκπομπές στη γλώσσα του εχθρού, δύο είδη προγραμμάτων –”μαύρο” και “λευκό”– που στόχευαν στην αποθάρρυνση του άμαχου πληθυσμού και του στρατού του εχθρού με διάφορους τρόπους. Τα “μαύρα προγράμματα” ήταν μεταμφιεσμένα σε εθνικό ραδιόφωνο.

Εργαλείο για κάθε χρήση

Τα προγράμματα με τα περισσότερα αστέρια στην ιστορία του ραδιοφώνου εμφανίστηκαν επίσης κατά τα χρόνια του πολέμου, αν και δεν ακούστηκαν ποτέ από το μεγαλύτερο μέρος του ακροατηρίου. Αυτά ήταν προγράμματα που παράγονταν από το Armed Forces Radio Service (AFRS), μια μονάδα που εν καιρώ πολέμου εξέπεμπε στα βραχέα, στέλνοντας ηχογραφημένες εκπομπές σε ραδιοφωνικούς σταθμούς χαμηλής ισχύος σε όλο τον κόσμο.

Η προπαγάνδα κατά της κυβέρνησης Κάστρο μεταφέρθηκε στους ραδιοφωνικούς σταθμούς WMIE και WGBS στο Μαϊάμι, WKWF στο Κι Γουέστ και WWL στη Νέα Ορλεάνη. Σ’ αυτά προστέθηκαν και εκπομπές της CIA μέσω του σταθμού βραχέων WRUL. Η άμεση επικοινωνία και η ικανότητα στην παραπλάνηση πολλαπλασιάζεται με την επιδεξιότητα του χειριστή του μέσου. Ο πολίτης είναι , στόχος ανελέητου βομβαρδισμού μηνυμάτων, στα οποία πολύ δύσκολα μπορεί να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα, την ενημέρωση από την παραπληροφόρηση.

Καθώς οι πολιτικοί έχουν χάσει την παραδοσιακή επαφή με τους πολίτες, στρέφονται αναγκαστικά προς μια ατέρμονη επικοινωνία. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι με εάν έχουν μια έξυπνη επικοινωνιακή στρατηγική θα προσελκύσουν τους πολίτες, οι οποίοι παραμένουν κατά κανόνα αδιάφοροι. Εδώ μπαίνει το ραδιόφωνο ως εργαλείο, όπου η επικοινωνία αρκετές φορές οδηγεί σε ψευδή κατάργηση υφιστάμενων αντιθέσεων.

Σήμερα η κατάρρευση του πολιτικού λόγου και η αδυναμία πειθούς, αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Για τα δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας ο τρόπος με τον οποίο ο πολιτικός λόγος διαμεσολαβείται στο ραδιόφωνο έχει μετατραπεί πλέον σε εργαλείο δύναμης. Στη σύγχρονη πολιτική επικοινωνία με ραδιόφωνο, επικρατεί η τέχνη του μάρκετινγκ. Οι δημοσιογραφικές εκπομπές επικεντρώνονται σε ορισμένα επιδερμικά στοιχεία, χωρίς να αναζητούν το βαθύτερο πολιτικό ή μη περιεχόμενο. Άλλωστε, η γνήσια προπαγάνδα δεν σε κάνει να σκέφτεσαι αλλά να νιώθεις. Ο πολίτης σε σύγχυση είναι ελέγξιμος. Ο πολιτικός λόγος μέσω των ΜΜΕ οδηγεί από την φαντασία στην εξουσία, μετατρέποντας οποιαδήποτε πολιτική κατασκευή σε φυσιολογική.

Οι επικοινωνιολόγοι, λένε ότι απαιτείται η σωστή δοσολογία μεταξύ της επικοινωνίας και της πολιτικής ώστε ένα πολιτικό προϊόν (πολιτικό πρόσωπο ή γεγονός) να γίνεται δεκτό από τους “καταναλωτές” του, με τέτοιο τρόπο ώστε στη μνήμη τους να αυξάνεται το κύρος του, μέσω της συνεχούς παρουσίας σε σπίτι, δουλειά, αυτοκίνητο. Τα μηνύματα μέσω ραδιοφώνου αποτελούνται από ήχους και σιωπές. Τα διαφορετικά είδη ήχων που συνυπάρχουν (λόγος, μουσική κ.α.) λειτουργούν ως σύμβολα, ως αρχέτυπα ή ως λέξεις-κλειδιά. Κάποιοι ήχοι λειτουργούν και ως μηχανισμός σκανδάλης στο ψυχισμό ή στη νόηση του ακροατή.

Το ραδιόφωνο έρχεται δεύτερο στις προτιμήσεις των μικρών επιχειρήσεων ως μέσο διαφήμισης, εξαιτίας του σχετικά χαμηλού κόστους. Στοιχεία άλλα πρέπει να μελετηθούν όπως η επιλογή του εκφωνητή και της μουσικής που θα συνοδεύσει το μήνυμα.

Προπαγάνδα ποικίλης ύλης

Η ραδιοφωνία σ’ όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα είναι πολιτισμός. Είναι καθημερινή ζωή, ενημέρωση, διάδοση ιδεών, πνευματική σχέση και ηχητική μαγεία. Αλλά μην ξεχνάς αναγνώστη: «Στην εποχή μας μια χώρα ανήκει σε αυτόν που ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης» (Ουμπέρτο Έκτο). Ο Νόαμ Τσόμσκι στις αρχές της δεκαετίας του 1990 είχε χαρακτηρίσει τις σημερινές Δυτικές κοινωνίες “χειραγωγημένες δημοκρατίες”, θέτοντας το κρίσιμο πρόβλημα της προσπάθειας επηρεασμού της κοινής γνώμης, με τεχνικές ελέγχου και προπαγάνδας.

Ο όρος προπαγάνδα (propagare σημαίνει διαδίδω στα λατινικά) δεν γνωρίζει περιορισμούς στην ικανότητα προσαρμογής της ή στον τρόπο που προωθείται μέσω του ραδιοφώνου και όχι μόνο. Σκοπός της προπαγάνδας είναι να αλλάξει δραστικά τις απόψεις των άλλων αντί απλώς να μεταδώσει γεγονότα. Μεταδίδεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να προκαλεί ισχυρά συναισθήματα και αυτό το κάνει κυρίως με το να υπονοεί παράλογες (μη ενορατικές) σχέσεις μεταξύ ιδεών.

Ακόμη και αν το μήνυμα μεταδίδει μόνον “αληθείς” πληροφορίες, αυτές δεν εκθέτουν το μήνυμα με πλήρη και ισορροπημένο τρόπο. Το υποκείμενο πρέπει να πειστεί ότι εάν δεν ακολουθήσει θα μείνει έξω από τις εξελίξεις και τον τρόπο ζωής, με αποτέλεσμα να απομονωθεί. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η τεχνική ο πολίτης οφείλει να ζυγίσει τα θετικά και τα αρνητικά της πρότασης χωρίς να τη φέρνει σε αντιδιαστολή με τις άλλες προτάσεις.

Σε έναν κόσμο όπου οι λέξεις πλάθονται σαν πηλός, οι εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου γεννούν αποτελέσματα. Συνήθως, συνοδεύονται από τη χρήση λέξεων, φράσεων, τοπικών ιδιωματισμών καθώς και σαρκασμών και χιούμορ που χρησιμοποιούνται στη καθημερινή ζωή. Το ραδιόφωνο χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον για να κατευθύνει τη συμπεριφοράς των πολιτών. Όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισέρχονταν σε μία χώρα πρωταρχικό τους μέλημα ήταν η κατάληψη των ραδιοφωνικών σταθμών.

Την περίοδο εκείνη, το ραδιόφωνο ήταν υπό απόλυτο κρατικό έλεγχο, δεδομένου ότι η επιρροή του ήταν ιδιαίτερα μεγάλη και δεν έπρεπε να αφεθεί στους αντιπάλους. Όμως υπήρχε και η αντίστροφη λειτουργία. Σε περιόδους κατοχής, ήταν το ραδιόφωνο που ανέλαβε από την άλλη πλευρά να ενημερώσει και να ωθήσει σε αντίσταση. Οι εκπομπές από το Λονδίνου ενθάρρυναν τους σκλαβωμένους Έλληνες.

Σήμερα το ραδιόφωνο αποτελεί όπλο όλων των παρατάξεων της κοινωνίας αλλά και πολλών οικονομικών κολοσσών. Μέσω του ραδιοφώνου προσεγγίζει ο ακροατής προϊόντα, ιδέες, σχολιασμούς που ως στόχο έχουν την επιρροή του ακροατή καθώς και μουσικές που δημιουργούν μόδα στο κοινό. Είναι σαφές πλέον στο κάθε αναγνώστη ότι την επόμενη φορά που θα ανοίξει τον δέκτη του, θα έρθει σε επαφή με τον κόσμο της προπαγάνδας και των τεχνικών που πράττονται μέσω αυτής.