Μπροστά από την εποχή τους τα σχολικά κτήρια του Μεσοπολέμου

Με αφορμή την νέα σχολική χρονιά, ο φιλίστωρ νους γυρίζει στα παλαιότερα σχολικά κτήρια της Ελλάδας τη δεκαετία του 1930, που κατά την εποχή τους ευαγγελίζονταν και αντιπροσώπευαν το νέο στην ελληνική αρχιτεκτονική. Κίνητρο για την αναδρομή αυτή συνιστά η παλαιότερη ανατύπωση (2019) από τις πάντοτε προσεγμένες εκδόσεις Καπόν του βιβλίου “Τα Νέα Σχολικά Κτίρια“, με επιμέλεια του καθηγητή στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Σχολής Καλών Τεχνών Ανδρέα Γιακουμακάτου (γεν.1955).

Το βιβλίο είχε εκδοθεί στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου “Το Μπάουχαους και η Ελλάδα”, που έγινε, με τη συνεργασία της Σχολής Καλών Τεχνών και της Κρατικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Στουτγάρδης, από 30 Μαΐου έως 1η Ιουνίου 2019. Αποκλειστικός δωρητής της έκδοσης ήταν το “Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος”. Πρόκειται για την ανατύπωση της έκδοσης του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος από το 1938.

Η έκδοση εκείνη περιλαμβάνει σχετική μελέτη και εκτέλεση της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας, που είχε ανατεθεί το 1933 στον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό (1903-1976), αλλά ολοκληρώθηκε το 1937. Στις σελίδες του τόμου, τον οποίον προλογίζει ο πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Ανάργυρος Δημητρακόπουλος (1885-1966), βρίσκουμε εικόνες και υλικό τεκμηρίωσης για το κτιριακό πρόγραμμα της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου (1864-1936), επί υπουργίας του Κωνσταντίνου Β. Γόντικα (1870-1937), από το 1928: 17 νομοσχέδια για την Παιδεία!

Τον Γόντικα, που παραιτήθηκε για να αναλάβει διοικητής της ιδρυμένης το 1929 Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, έμελλε να διαδεχθεί το 1930 ο Γεώργιος Παπανδρέου (1888-1968), συνεχίζοντας το έργο του.

Τα νέα σχολικά κτήρια

Στις 11 Σεπτεμβρίου 1931 δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα “Έθνος” μακρά συνομιλία του Γεωργίου Παπανδρέου με τον δημοσιογράφο της εφημερίδας Αχιλλέα Μαμάκη (1906-1966). Ο νέος υπουργός Παιδείας είχε υπογράψει δάνειο 300.000.000 δρχ. με σουηδική τράπεζα στις 4 Ιουνίου 1930. Από τη συνομιλία μαθαίνουμε ότι ο Παπανδρέου ανέλαβε να υλοποιήσει την ανοικοδόμηση πάνω από 3000 νέα σχολεία σε δήμους και κοινότητες της χώρας, κόστους 1.500.000.000 δρχ., με τις 330.000.000 δρχ. να εκταμιεύονται από το Δημόσιο.

Για το υπόλοιπο ποσό οι δήμοι θα συνέβαλαν προς το Δημόσιο, ενώ τις κοινότητες θα τις ενίσχυε εκείνο. Ας σημειωθεί ότι έως το 1895 το ελληνικό κράτος δεν είχε ανεγείρει κανένα σχολικό κτήριο, από το 1895 μέχρι το 1920 δημιουργήθηκαν περίπου 500 διδακτήρια, ενώ κατά το διάστημα 1920-29 επιχορηγήθηκαν, με δαπάνη των εκπαιδευτικών τελών και των ομοειδών κληροδοτημάτων, περίπου 1000 κοινοτικά διδακτήρια.

Σύμφωνα με υπόμνημα στον τόμο του 1938, η Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας προχώρησε σε δύο τύπους σχολικών κτηρίων, συνυπολογίζοντας τις κλιματικές συνθήκες κάθε τόπου και τις οικονομικές δυνατότητές που διέθετε η ίδια: 1. Σε περιοχές με υγρασία, ψύχος και ισχυρούς ανέμους τα κτήρια θα είχαν βορεινούς κλειστούς διαδρόμους και αίθουσες διδασκαλίας προς το νότο. 2. Σε περιοχές με ξηρότητα και χωρίς ισχυρούς νότιους ανέμους τα κτήρια θα είχαν καλυμμένους ανοιχτούς διαδρόμους, που άλλοτε θα έπαιρναν τη μορφή καλυμμένων ανοιχτών εξωστών-προβόλων και άλλοτε στοών.

Τα νέα σχολεία σε 55 ελληνικές πόλεις προβλέπονταν να είναι 207 δημοτικά, 64 γυμνάσια, 5 πρακτικά λύκεια, 4 διδασκαλεία. Από τις πόλεις που περιλαμβάνονταν αρχικά ήταν η Αθήνα, τα προάστεια και οι συνοικισμοί της, ο Πειραιάς και οι συνοικισμοί της, το Αγρίνιο, το Αίγιο, η Αμαλιάδα, το Άργος, ο Βόλος, το Διδυμότειχο, η Θεσσαλονίκη, η Καβάλα, η Καρδίτσα, η Κέρκυρα, η Κομοτηνή, η Λαμία, η Λάρισα, η Λιβαδιά, το Μεσολόγγι, η Μυτιλήνη, το Ναύπλιο, η Ξάνθη, η Πάτρα, το Πλωμάρι και τα Τρίκαλα.

Σε αυτές προστέθηκαν κατόπιν και άλλες. Στην Αθήνα θα ανεγείρονταν 33 δημοτικά, 13 γυμνάσια και 2 πρακτικά λύκεια, αξίας 110.000.000 δρχ.· στον Πειραιά 8 δημοτικά και 3 γυμνάσια, αξίας 40.000.000 δρχ.· στη Θεσσαλονίκη 26 δημοτικά, 6 γυμνάσια και 1 διδασκαλείο, αξίας 50.000.000 δρχ.· στην Πάτρα 8 δημοτικά και 3 γυμνάσια, αξίας 20.000.000 δρχ.· στον Βόλο 4 δημοτικά, 2 γυμνάσια και 1 πρακτικό λύκειο, αξίας 13.000.000 δρχ.· στην Κρήτη 19 δημοτικά, 7 γυμνάσια και 1 διδασκαλείο, αξίας 30.000.000 δρχ.· στα Γιάννενα 5 δημοτικά, αξίας 11.000.000 δρχ.

Η νέα αρχιτεκτονική στην εκπαίδευση

Κατά το υπόμνημα στον τόμο του 1938, στη διαμόρφωση των νέων σχολικών κτηρίων δέσποζε η αντίληψη της απλότητας στη δομή, προκειμένου να είναι γρήγορη και οικονομική η κατασκευή τους και καλή η συντήρησή τους. Οι τοίχοι θα ήταν από λιθοδομή και οι δοκοί, οι πλάκες, οι εξώστες και τα υπόλοιπα από οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ). Αρκετά από τα νέα σχολεία τα είχαν σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα και τοιχώματα από διπλές οπτές πλίνθους.

Τα περισσότερα από τα κτήρια θα επικαλύπτονταν με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος που θα διαμόρφωνε ταράτσες για τους μαθητές, γεγονός το οποίο θα τους προκαλούσε ευφορία, αλλά ενδεχομένως θα χρησιμοποιούνταν και για διδασκαλία. Ο προσανατολισμός των κύριων αιθουσών θα ήταν νότιος με παράθυρα σε όλο το μήκος της νότιας πλευράς για να υπάρχει ενιαίος ήπιος φωτισμός, ενώ εκείνες της χειροτεχνίας και του σχεδίου θα φωτίζονταν από τον βορρά.

Οι αυλές των σχολείων θα βρίσκονταν προς τη νότια πλευρά και τα υπόστεγα θα διαμορφώνονταν με ανατολικό ή νότιο προσανατολισμό. Σε κάθε κτήριο τρεις συνεχόμενες αίθουσες συνδέονται με πολύφυλλες πόρτες και λειτουργούν ως αίθουσα συγκεντρώσεων και τελετών, όπου δεν υπάρχει χωριστή τέτοια αίθουσα. 

Οι αρχιτέκτονες

Πρωταρχικό ρόλο στο πρόγραμμα για τα νέα σχολικά κτήρια ανέλαβαν νέοι στην ηλικία αρχιτέκτονες και ένας γλύπτης. Γενικός διευθυντής της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας διατελούσε τη δεκαετία του 1930 ο Θεόδωρος Μιχαλόπουλος.

Οι αρχιτέκτονες που συμμετείχαν ήταν οι Αριστοτέλης Ζάχος (1872-1939), Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), Ιωάννης Αντωνιάδης (1890-1977), Νικόλαος Μητσάκης (1899-1941), Κωνσταντίνος Δήμου (1899-1972), Άγγελος Σιάγας (1899-1987), Γεώργιος Πάνζαρης (1901-1971), Κυριακούλης Παναγιωτάκος (1902-1982), Πάτροκλος Καραντινός, Νικόλαος Κακούρης (1903-1991), Περικλής Γεωργακόπουλος (1904-1975), Βασίλειος Δούρας (1904-1981) Παύλος Μιχαλέας (1904-1990), Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-1982), Σπυρίδων Λέγγερης, Οικονόμου, Δημήτριος Κλάψης και Γεώργιος Πετριτσόπουλος. Εργάστηκε ακόμα και ο γλύπτης Γιώργος Ζογγολόπουλος (1902/3-2004), που υπηρετούσε τότε εκεί ως διακοσμητής.

Τις προσπάθειές τους τις διέπει πνεύμα επηρεασμένο από τη μοντέρνα ευρωπαϊκή αντίληψη του Μπάουχαους, της λειτουργικής αρχιτεκτονικής. Το πρόγραμμα της δημιουργίας των νέων σχολικών κτηρίων συμπίπτει με τις εργασίες του Δ’ Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM) στην Αθήνα τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1933, ενώ επαινείται από συνέδρους και χαιρετίζεται θετικά από τον ευρωπαϊκό περιοδικό Τύπο.