Εξέγερση του Πολυτεχνείου και Κυπριακό – Με αφορμή το βιβλίο του Στ. Λυγερού

Λέω ότι η απόφαση της έκδοσης ήταν ορθότατη από το γεγονός και μόνο ότι η σημερινή νεολαία, ακόμα και η πιο πολιτικοποιημένη, πολύ λίγα γνωρίζει για το τι πραγματικά έγινε τότε, πως ξεκίνησε η φοιτητική εξέγερση που κατέληξε στη δραματική κατάληψη του Πολυτεχνείου το Νοέμβρη του 1973, πιο ήταν το πλαίσιο και το περιεχόμενό της και πως, τελικά, προσπάθησαν να σφετεριστούν τη λαϊκή αυθορμησία των φοιτητών –ως ένα βαθμό και εργαζομένων– οι φοιτητικές παρατάξεις αντί-ΕΦΕΕ/ΚΝΕ (ΚΚΕ) και Ρήγας Φεραίος (ΚΚΕεσ).

Ο Λυγερός καταδεικνύει πειστικά, με μαρτυρίες και αναντίρρητες καταθέσεις, ότι η φοιτητική εξέγερση πήγαινε πολύ πιο πέρα από το αίτημα για φοιτητικές εκλογές και την βέβαιη νοθεία, όπερ και η αδήριτη ανάγκη του καθεστώτος Παπαδόπουλου να καταστείλει το φοιτητικό κίνημα. Η θεμελιώδης αντίφαση του καθεστώτος –θα πει ο Λυγερός– ήταν ότι ενώ από τη μια μεριά δρομολογούσε το “πείραμα Μαρκεζίνη” για τη ψευτο-δημοκρατικοποίηση, από την άλλη αναγκαζόταν να καταφεύγει σε διώξεις, συλλήψεις και βασανιστήρια κατά των φοιτητών.

Αυτό φάνηκε καθαρά και στο λεγόμενο “Καταστατικό Χάρτη” (Αύγουστος 1972), με τον οποίο επιχείρησε τη θεσμική υποκατάσταση των φοιτητικών συλλόγων με διορισμένα χουντικά συμβούλια “φοιτητικής μέριμνας”, ενώ ταυτόχρονα εντατικοποιούσε τις σπουδές. Ο “Χάρτης” άναψε το φυτίλι της φοιτητικής μπαρουταποθήκης. Ο Λυγερός καταγράφει με σαφήνεια και λεπτομέρεια τα γεγονότα, τις αντιφάσεις στους κόλπους των καθηγητών και τις ωμές παρεμβάσεις της χούντας στη Σύγκλητο.

Αντιδικτατορικό το κίνημα

Οι απεργιακές κινητοποιήσεις των φοιτητών τον Γενάρη 1973 ανάγκασαν τη χούντα, μέσω απόφαση της Συγκλήτου, να αποφασίσει το κλείσιμο του Πολυτεχνείου. Στις 12 Φεβρουαρίου, η χούντα εκδίδει το Ν.Δ 1347, συμπλήρωμα του “Χάρτη”, ο οποίος προέβλεπε διακοπή της αναβολής και στράτευση για όσους φοιτητές απεργούσαν ή απουσίαζαν απ’ τα μαθήματα, κάτι που πυροδότησε παραπέρα πολιτική ένταση.

Ο αγώνας των φοιτητών άρχισε να παίρνει καθαρά αντιδικτατορικό χαρακτήρα, ενώ οι αντι-ΕΦΕΕ και “Ρήγας” τον περιόριζαν σε συνδικαλιστικό πλαίσιο, με αποτέλεσμα να διευκολύνουν αντικειμενικά την πολιτική του Παπαδόπουλου για “πολιτικοποίηση” του καθεστώτος. Το χουντικό πείραμα στόχευε στην πολιτική επανένταξη των κεντρώων και δεξιών πολιτικών της δεκαετίας του 1960 (Παναγιώτης Κανελόπουλος, Ιωάννης Ζίγδης, Παναγής Παπαληγούρας και Γιώργος Μαύρος).

Η πρώτη εισβολή στο Πολυτεχνείο έγινε στις 14 Φεβρουαρίου, όπου ήταν μέσα περίπου 1.500 φοιτητές διαμαρτυρόμενοι για το νομοθετικό διάταγμα και το “Χάρτη”. Οι κεντροδεξιοί πολιτικοί, σε κοινή δήλωσή τους, καταδίκασαν την εισβολή αλλά το μόνο αποτέλεσμα που αυτή καθαυτή η εισβολή κατάφερε ήταν η μετατόπιση του κέντρου του αγώνα από το Πολυτεχνείο στη Νομική, της οποίας το κτίριο καταλαμβάνεται στις 16 Φεβρουαρίου.

Η κατάληψη της Νομικής

Στην κατάληψη της Νομικής ηγούντο οι Ιωάννα Καρυστιάνη, Στέφανος Τζουμάκας, Γιώργος Βερνίκος, Νίκος Μεγγρέλης, Νίκος Μπίστης και Γιάννης Ματζουράνης. Κι ενώ το αυθόρμητο κίνημα φούντωνε και πολιτικοποιούνταν κατά της χούντας παρασύροντας όλο και περισσότερο πολίτες και εργαζόμενους, στόχος των δύο ΚΚΕ –θα πει ο Λυγερός– ήταν η άσκηση πολιτικής πίεσης στο “σύστημα Παπαδόπουλου”,  ώστε να προχωρήσει πιο τολμηρά σε κάποιου είδους πολιτικοποίηση του καθεστώτος. Η ελπίδα των ΚΚΕ ήταν ότι μια τέτοια κυβέρνηση θα τα έβαζε με κάποιον τρόπο στο κοινοβουλευτικό παιχνίδι.

Το βιβλίο περιγράφει με λεπτομέρειες τα σκαμπανεβάσματα του κινήματος, τις προσπάθειες ποδηγέτησης από τα δύο ΚΚΕ στις καταλήψεις της Νομικής και τις συζητήσεις μέσα στην άτυπη κεντροδεξιά αντιπολίτευση, η οποία από τότε συζητούσε “λύση Καραμανλή”, αν και η ιδέα είχε συζητηθεί νωρίτερα και από τον Ανδρέα Παπανδρέου. Η δικτατορία ήταν διεθνώς απομονωμένη και η πετρελαϊκή κρίση του 1973 όξυνε μια ήδη υπαρκτή οικονομική κρίση της χώρας. Ωστόσο, όλοι οι χώροι οι οποίοι θα μπορούσαν, τρόπον τινά, να εμφανιστούν αυτόνομα στη πολιτική σκηνή ήταν μπλοκαρισμένοι (π.χ. συνδικάτα, πολιτικά κόμματα, δημοτικές κινήσεις κλπ).

Ο Παπαδόπουλος, μετά το καταλυτικό ρόλο που έπαιξε το κίνημα του Ναυτικού (Μάϊος 1973), με Συντακτική Πράξη, καταλύει τη Μοναρχία, εγκαθιδρύει “Προεδρική Δημοκρατία”, κάνει δημοψήφισμα το οποίο επικυρώνει για οκτώ χρόνια τη προεδρική του θητεία και σχηματίζεται η κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Όλα αυτά στόχευαν στην εκτόνωση του φοιτητικού κινήματος, στην υπέρβαση των εσωτερικών αντιθέσεων του καθεστώτος και στο τερματισμό της διεθνούς του απομόνωσης. Σ’ αυτές τις συνθήκες, τα δύο ΚΚΕ, αντικειμενικά, έγιναν “ουρά” του Μαρκεζίνη, δηλαδή της σταδιακής εισαγωγής απ’ τα πάνω ενός κηδεμονευόμενου κοινοβουλευτισμού.

 

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου

Στις 4 Νοεμβρίου 1974, κεντρώες και δεξιές πολιτικές δυνάμεις καλούν σε πολιτική εκδήλωση επί τη ευκαιρία του μνημόσυνου του Γεωργίου Παπανδρέου. Διακήρυτταν ότι η κυβέρνηση Μαρκεζίνη δεν μπορούσε να παίξει το ρόλο κυβέρνησης εθνικής ενότητας και εκδημοκρατισμού, καλώντας το Μαρκεζίνη να παραιτηθεί, αν και δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ τους συνέχιζαν να λειτουργούν.

Δέκα μέρες μετά, παμφοιτητική συνέλευση στη Νομική αποφασίζει πορεία και είσοδο στο Πολυτεχνείο, αν και στελέχη της αντι-ΕΦΕΕ προσπάθησαν να τορπιλίσουν την απόφαση. Σ’ αυτό το σημείο, η πειστική αφήγηση και μαρτυρία του Λυγερού διαλύουν κάθε μύθο σχετικά με το ρόλο των νεολαιών των δύο ΚΚΕ, το ρόλο τους στη Συντονιστική Επιτροπή, καθώς και τα πλαστά δημοσιεύματα της αντι-ΕΦΕΕ (Πανσπουδαστική Νο8) που μετά την καταστολή της εξέγερσης (Φεβρουάριος 1974) κατήγγειλαν εισβολή στο χώρο του Πολυτεχνείου “πρακτόρων της ΚΥΠ”!

Εν πολλοίς, οι μύθοι αυτοί συνδέονται με ένα άλλο μύθο. Συνδέονται με τις φήμες που διαδόθηκαν μετά την εξέγερση, ότι το Πολυτεχνείο δεν ήταν παρά μια προβοκάτσια της χούντας του Ιωαννίδη για να ανατρέψει το καθεστώς Παπαδόπουλου. Ο Λυγερός, ως εκπρόσωπος της Φυσικομαθηματικής στη Συντονιστική Επιτροπή τις ημέρες της εξέγερσης, γράφει ότι όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις προβοκάτορες υπήρξαν, αλλά σε καμμία περίπτωση δεν ήταν σε θέση να επηρεάσουν τις αποφάσεις και την πορεία των γεγονότων.

Έτσι, τα επίσημα ΚΚΕ υπονόμευσαν την κατάληψη, με την οποία το αυθόρμητο ριζοσπαστικό κίνημα των φοιτητών προσπαθούσε να τορπιλίσει το “πείραμα Μαρκεζίνη”. «Ο άρρητος αλλά ξεκάθαρος στόχος τους –θα πει ο Λυγερός για τα δύο ΚΚΕ– ήταν να μην εμποδιστεί ο ελιγμός των Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη, θεωρώντας πως με κάποιον τρόπο θα έβρισκαν κι αυτά μια θέση στο πολιτικό σύστημα που οικοδομούσε ο Μαρκεζίνης» (σ.189).

Το τανκ και καταδρομείς μπήκαν απ’ τη κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου στο χώρο τις πρώτες πρωινές ώρες της 17ης Νοεμβρίου και διέλυσαν την κατάληψη, η οποία εντωμεταξύ είχε μαζικοποιηθεί, ενώ μεγάλα πλήθη πολιτών διαδήλωναν στην γύρω περιοχή. Η καταστολή κόστισε πολλούς νεκρούς και περισσότερους τραυματίες. Στο σημείο που είχαν φτάσει τα πράγματα, οι διαγραφόμενες πολιτικές λύσεις ήταν δύο: α) Είσοδος στη πολιτική σκηνή του κεντροδεξιού πολιτικού χώρου που θα καθόριζε τη πορεία προς το κοινοβουλευτισμό. β) Επικράτηση της σκληρής γραμμής μέσα στη χούντα την οποία εξέφραζε ο Ιωαννίδης. Ο Λυγερός επισημαίνει ότι μέσα στο στρατό υπήρχε και η τάση που έλεγχε ο στρατηγός Ντάβος, διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού και η οποία ήταν κοντά στη “λύση Καραμανλή”. Ωστόσο, ο Ντάβος δεν κινήθηκε αυτόνομα κατά του Ιωαννίδη και συνέπραξε μαζί του.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η Κύπρος

Το Πολυτεχνείο –λέει ο Λυγερός– δεν έριξε τη δικτατορία, αλλά την απομόνωσε πλήρως πολιτικά και δρομολόγησε την κατάρρευσή της. Έτσι έγινε ο “ιδρυτικός μύθος” της μεταπολίτευσης (κι όχι της αριστερής ηγεμονίας). Αυτή η εκτίμηση είναι σωστή. Όπως σωστό είναι και το συνακόλουθο ερώτημα που θέτει: εάν δεν είχε υπάρξει Πολυτεχνείο, ή εάν είχε περάσει η γραμμή των δύο ΚΚΕ για κριτική στήριξη του “πειράματος Μαρκεζίνη”, τότε πιθανόν δεν θα είχαμε την έλευση του Ιωαννίδη στις 25 Νοεμβρίου και, συνακόλουθα, δεν θα είχαμε πραξικόπημα κατά του Μακαρίου στις 15 Ιουλίου 1974 και εισβολή της Τουρκίας πέντε μέρες αργότερα.

Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι κρίσιμο ερώτημα. Ο Λυγερός το απαντά πραγματολογικά. Κατ’ αρχήν, δέχεται ότι η κατάσταση ίσως εξελισσόταν πιο ευνοϊκά για τη Κύπρο αν δεν υπήρχε η δικτατορία του Ιωαννίδη. Όμως –θα προσθέσει– το κίνημα δεν ήταν δυνατό να γνώριζε τις εσωτερικές ισορροπίες μέσα στη χούντα, ενώ από τον ορίζοντά του απουσίαζε το Κυπριακό ζήτημα. Πράγματι, έτσι ήταν η κατάσταση.

Θα ήθελα όμως να προεκτείνω το συλλογισμό ένα βήμα παραπέρα. Το φοιτητικό κίνημα δεν ήξερε τι γινόταν μέσα στο βαθύ κράτος της καθοδηγούμενης από τη CIA ιωαννιδικής χούντας και τη διαπλοκή της με τα ελληνοτουρκικά και το Κυπριακό. Δεν ήξεραν όμως ούτε οι ηγεσίες των ΚΚΕ, οι οποίες προέτρεπαν, με διαφορετικούς τρόπους και αναλύσεις, σε κριτική στήριξη του “πειράματος Μαρκεζίνη” και στο εξελικτικό πέρασμα σε μια μορφή κοινοβουλευτισμού; Είναι δυνατόν να μην ήξεραν μέσω των επαφών τους με το σκληρό πυρήνα του ΚΚΣΕ και μέσω ίσως ακόμα και του ΑΚΕΛ;

Αναπάντητα ερωτήματα

Αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν ν’ απαντηθούν. Μπορούν μόνο να τεθούν. Επαφίεται στο ΚΚΕ (και στους ερευνητές του) να φέρουν στη δημοσιότητα ό,τι στοιχείο έχουν σχετικά με τη σοβιετική πολιτική για το Κυπριακό την ιστορική περίοδο της “πολιτικής της ύφεσης” μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, μια πολιτική η οποία υπήρξε μοιραία για τη χαρισματική ηγεσία του Μακάριου. Αυτή η πολιτική, όμως, ενδέχεται να εκφραζόταν με τη συμβιβαστική γραμμή των δύο ΚΚΕ στο εσωτερικό πολιτικό μέτωπο της Ελλάδας.

Εάν δεν ίσχυε η πολιτική της ύφεσης μεταξύ των υπερδυνάμεων, πολιτική η οποία επανεπικυρώθηκε στη συνάντηση Κίσινγκερ-Γκρομύκο στη Λευκωσία το Μάϊο 1974 παρουσία του ίδιου του Μακάριου, ίσως οι ΗΠΑ να μην έδιναν το πράσινο φως στον Ιωαννίδη –μέσω των Ελληνοαμερικάνων πρακτόρων τους– στην Αθήνα να ανατρέψει το Μακάριο. Υπό καθεστώς ύφεσης και παγκόσμιων διακυβευμάτων μεταξύ των υπερδυνάμεων, ο Μακάριος δεν θα μπορούσε να αναμένει καμμία στήριξη από την ΕΣΣΔ ή/και τον Αραβικό Κόσμο.

Ο Ισμέτ Ινονού είχε πει το 1967 για το Κυπριακό: «Μην σας ανησυχεί και τόσο το θέμα. Οι Έλληνες θα το λύσουν προς όφελος της Τουρκίας». Ίσως η ιστορία της περιόδου 1972-74 να μην μπορεί ακόμη να γραφτεί εξ ολοκλήρου, αλλά αξίζει το σεβασμό μας η πένα ενός εκ των πρωταγωνιστών της που, μ’ αυτή του τη μελέτη, μας έφερε στο σημείο να σκεφτούμε δημιουργικά έως εδώ.