Ο μυθικός Τυφώνας των αρχαίων Ελλήνων – Σεισμοί, κυκλώνες και ηφαίστεια

Εξ αιτίας της ήττας των παιδιών της (Τιτάνων και Γιγάντων) από τους Ολύμπιους, η Γη θύμωσε πάρα πολύ. Για να εκδικηθεί το Δωδεκάθεο, έσμιξε με τον Τάρταρο και γέννησε τον Τυφώνα, ένα τέρας που από τη μέση και πάνω ήταν άνδρας, ενώ από τη μέση και κάτω δράκος. Ήταν πελώριος καθώς η κορμοστασιά του ξεπερνούσε τις κορυφές των βουνών, το κεφάλι του άγγιζε τ’ αστέρια, το ένα του χέρι έφτανε στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση. Ήταν φτερωτός και άγριος. Ας διευκρινιστεί ότι οι φτερωτοί μυθικοί δαίμονες διακρίνονταν για την ακατανίκητη ορμή τους.

Σύμφωνα με την ησιόδεια περιγραφή (Θεογονία 306-7, 821 κ.ε.) από τους ώμους του Τυφώνα ξεπρόβαλλαν εκατό κεφάλια φιδιών με μάτια που έβγαζαν φωτιές, ενώ από τα στόματά τους έβγαιναν τρομακτικοί ήχοι όμοιοι με μουγκρίσματα μανιασμένου ταύρου ή βρυχηθμούς λιονταριού, με υλακές μικρών σκύλων ή σφυρίγματα που αντηχούσαν στα βουνά. Ο Τυφώνας ήταν τρομερός, αδίστακτος και άνομος. Μαζί με τις τρομακτικές φωνές, τη βουή και την ανεμοζάλη εκσφενδόνιζε πυρακτωμένα βράχια εναντίον του ουρανού.

Σαν ένιωσαν οι θεοί την επέλαση του Τυφώνα, έτρεξαν να κρυφτούν, αναζητώντας καταφύγιο στην Αίγυπτο. Για να γλιτώσουν από την καταδίωξή του αναγκάστηκαν να μεταμορφωθούν σε ζώα· έτσι, ο Απόλλων έγινε γεράκι, ο Ερμής ίβις, ο Άρης ψάρι, η Άρτεμη γάτα, ο Διόνυσος τράγος, ο Ήφαιστος βόδι, κ.λπ. Μόνον ο Δίας με την ατρόμητη κόρη του, την Αθηνά, έμειναν να τον αντιμετωπίσουν. Όμως, ακόμη και για τον Δία παραδίδουν κάποιες πηγές ότι μεταμορφώθηκε σε κριάρι (Απολλόδωρος 1.6.3, Αντωνίνος Λιβεράλης 28).

Η μεταμόρφωση των Ολυμπίων σε ζώα αντιστοιχεί προς τον αιγυπτιακό θηριομορφισμό. Δυστυχώς, δεν μπορεί να αποδειχτεί εάν ο μύθος με τη φυγή τους στην Αίγυπτο απηχεί μνήμες μιας βιαστικής φυγής ελλαδικών πληθυσμών προς την Αφρική λόγω επικίνδυνης ηφαιστειακής δραστηριότητας, όπως ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας γύρω στο 1610 π.Χ.

Δίας και Τυφώνας

Όπλα του Δία στη μάχη εναντίον του Τυφώνα ήταν οι κεραυνοί και το ατσάλινο δρεπάνι, το οποίο κάποτε η Γη είχε δώσει στον Κρόνο για να ευνουχίσει τον πατέρα του Ουρανό. Ο Τυφώνας άρχισε να οπισθοχωρεί και ο Δίας τον κυνήγησε μέχρι το όρος Κάσιο που βρίσκεται κοντά στην Αντιόχεια, στα σημερινά σύνορα μεταξύ Συρίας-Τουρκίας· το συγκεκριμένο βουνό φημίζεται για τις άγριες καταιγίδες που ξεσπούν εκεί.

Ξεθαρρεμένος ο Δίας, πλησίασε το τέρας και άρχισε να παλεύει μαζί του. Ο Τυφώνας κουλουριάστηκε με τις φιδοουρές του πάνω στο κορμί του θεού· κάποια στιγμή κατάφερε ν’ αρπάξει το δρεπάνι και να κόψει τους τένοντες από τα χέρια και τα πόδια του Δία. Στη συνέχεια τον κουβάλησε αναίσθητο πάνω στον ώμο του μέχρι την Κιλικία όπου τον έκρυψε σε σπήλαιο μιας βαραθρώδους περιοχής, το λεγόμενο Κωρύκιο άντρο. Τους τένοντες του θεού τύλιξε σ’ ένα αρκουδοτόμαρο και τους έκρυψε στην ίδια σπηλιά. Στην είσοδό της έβαλε φύλακα μία δράκαινα.

Ο Ερμής και ο Αιγίπαν (δηλ. ο μεταμορφωμένος σε αιγόκερο Παν) χρειάστηκε να επιστρατεύσουν όλη την πονηριά τους και με μύριες δυσκολίες κατάφεραν να βρουν, να κλέψουν και να συναρμόσουν ξανά τους τένοντες στο σώμα του Δία. Μόλις ο θεός ανέκτησε τις δυνάμεις του, πήρε ένα άρμα με φτερωτά άλογα και καταδίωξε τον Τυφώνα μέχρι τη Θράκη. Στον Αίμο ο Τυφώνας ταμπουρώθηκε και εκσφενδόνιζε ολόκληρα βουνά εναντίον του Δία, ο οποίος τα κατακεραύνωνε και τα έστρεφε πίσω στον αντίπαλο, τραυματίζοντάς τον. Επειδή ο Τυφώνας έχασε πολύ αίμα, ονόμασαν την οροσειρά Αίμο. Στη Σικελία ο Δίας κατάφερε να τον νικήσει, ρίχνοντας πάνω του ολόκληρη την Αίτνα. Στην κορυφή της έβαλε φύλακα τον Ήφαιστο, ο οποίος έστησε το αμόνι του πάνω στον σβέρκο του Τυφώνα για να επεξεργάζεται εκεί το λιωμένο σίδερο.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Ήρα μόνη της γέννησε τον Τυφώνα επειδή είχε θυμώσει με τον Δία που μόνος του γέννησε την Αθηνά. Η Ήρα ζήτησε από τη Γη, τον Ουρανό και τους Τιτάνες να τεκνοποιήσει χωρίς να ντροπιάσει τη συζυγική της τιμή και να είναι το παιδί δυνατότερο από τον άνδρα της. Η παράκληση εισακούστηκε και έτσι η Ήρα γέννησε το παντοδύναμο τέρας (Ομηρικός Ύμνος 3.305 κ.ε.).

Από την ένωση του Τυφώνα με την Έχιδνα που ήταν μισή γυναίκα και μισή φίδι, προέκυψαν άλλα τρομερά τέρατα: ο δικέφαλος σκύλος Όρθος (ήταν το σκυλί του Γηρυόνη), ο φύλακας του κάτω κόσμου Κέρβερος με τα πενήντα κεφάλια, η Λερναία Ύδρα, η Χίμαιρα, η Σκύλλα, ο δράκος που φύλαγε τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων, ο δράκος που φύλαγε το χρυσόμαλλο δέρας, η Σφίγγα που κατέτρυχε τη Θήβα, ο λέων της Νεμέας και ο αετός που έτρωγε το συκώτι του Προμηθέα. Σπορά του Τυφώνα αποτελούσαν και οι μανιασμένοι άνεμοι.

Οι ρίζες του μύθου

Ο ελληνικός μύθος του Τυφώνα έχει ανατολικές ρίζες· ήδη από την αρχαιότητα τον ταύτιζαν με τον αιγυπτιακό θεό Σηθ (Seth), ο οποίος ενσάρκωνε την ερήμωση (Φερεκύδης απ. 4 Diels-Kranz, Πλουτάρχου Ίσις 351f). Ο Σηθ κατάφερε να ανατρέψει με συνωμοσία, να σκοτώσει και να διαμελίσει τον Όσιρι, πετώντας τα κομμάτια του στον Νείλο. Ακόμη, υπάρχουν αναλογίες με τον μύθο του χεττιτικού Δράκοντα (Illuyanka) και με το ακκαδικό έπος του Ανζού (Anzu), ο οποίος ήταν ένας φτερωτός δαίμονας, μισός αετός και μισό λιοντάρι. Το αρχαιοελληνικό κύριο όνομα Τυφῶν (Τυφάων, Τυφωεύς) ετυμολογείται από το ρήμα τύφω που σημαίνει “βγάζω καπνό, σιγοκαίω, σιγοκαίομαι”. Ως προσηγορικό, το όνομα τυφώς (ὁ) σημαίνει αναταραχή, θύελλα, κυκλώνας.

Για τους αρχαίους Έλληνες ο Τυφώνας δεν εκπροσωπούσε μόνον τις θύελλες, αλλά γενικά την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα· επιπλέον, την ηφαιστειακή και σεισμική δραστηριότητα. Τον αντιμετώπιζαν ίσως ως το πιο εντυπωσιακό και βίαιο από τα φυσικά φαινόμενα, ως τη μεγαλύτερη απειλή για την κανονική λειτουργία του κόσμου. Διόλου τυχαία πρόβαλλαν ως γενέθλιο τόπο και λημέρι του Τυφώνα την Κιλικία (Ομήρου Ιλιάδα 2.783, Αισχύλου Προμηθεύς 351 κ.ε.), περιοχή με έντονη σεισμική δραστηριότητα. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τον τελευταίο φονικό σεισμό Τουρκίας–Συρίας που συνέβη τον Φεβρουάριο του 2023, και θεωρείται ως ο πλέον καταστροφικός στην ιστορία της Τουρκίας.

Η κατάχωση του Τυφώνα είτε στην Αίτνα είτε μεταξύ Σικελίας και ιταλικής Κύμης, δηλ. μεταξύ Αίτνας και Βεζουβίου (Πινδάρου Ολυμπιόνικος 4.6-7, Πυθιόνικος 1.15 κ.ε.), εξηγείται από την επικίνδυνη ηφαιστειακή δραστηριότητα της περιοχής. Κυκλώνες, ανεμοστρόβιλοι, δίνες αισθητοποιούνται με σπείρες από ουρές δράκων· και οι ποταμοί ηφαιστειακής λάβας μπορούν να παρομοιαστούν με φιδίσιες ουρές. Μη ξεχνάμε ότι ο Τυφώνας διέθετε διπλό σώμα δράκου από τη μέση και κάτω, το οποίο ήταν τόσο ισχυρό ώστε εκτός των άλλων τράνταζε τη γη, προξενώντας σεισμούς.

Η απειλή του Τυφώνα αποτέλεσε για τον Δία την τελευταία μεγάλη δοκιμασία, προτού εγκαθιδρύσει οριστικά την κυριαρχία του επί του σύμπαντος κόσμου. Όπως όλοι οι μεγάλοι θεοί διαφόρων θρησκειών (παλαιότερων ή νεότερων), έτσι και ο Δίας βίωσε το πάθος και την ανάσταση αντιμετωπίζοντας τον Τυφώνα.