Η “θηλυφροσύνη” και τα μυστήρια της Λέσβου

Ας κάνουμε λοιπόν το νοητικὸ μακροβούτι μας σε πιο βαθιά νερά και ας έλθουμε στη Μυτιλήνη των μέσων του 18ου αιώνα. Ως γνωστόν, το πανέμορφο νησί του ανατολικού Αιγαίου λεγόταν κατά την Αρχαιότητα Λέσβος. Και εκεί έζησε η Σαπφώ (622-568 π.Χ.), ποιήτρια αξεπέραστη και προσωπικότητα γοητευτική. Πολλά λέγονται για την ποιήτρια της Λέσβου, κυρίως λόγω του θαυμασμού που προκαλούν οι στίχοι της:

«Ομορφόθρονη κι αθάνατη Αφροδίτη,
σένα παρακαλώ, κόρη του Δία παγιδεύτρα,
μη βασανίζεις πια την ψυχούλα μου
με πίκρες και καημούς».

Και ακόμα:

«Πολύ ο Έρωτας μού τάραξε το μυαλό,
σαν τον άνεμο που πέφτει πάνω στα βουνίσια δέντρα…».

Ιδού οι συνέπειες:

«Ίδρωτας με περιλούζει, είμαι πιο πράσινη κι απ’ τα χόρτα.
Τρέμει όλο μου το σώμα, μού τελειώνει η ζωή».

Επιτέλους! Η ευτυχής κατάληξη (happy end):

«Μού ήρθες! Καλά που έκανες! Πόσο σε λαχταρούσα!
Συ την ψυχή μου δρόσισες που έκαιγε ο πόθος…».

Και το αναπόφευκτο επακόλουθο:

«Και να που στο στρώμα μου το μαλακό τα μέλη μου απλώνω».

(Πρόχειρη και ελεύθερη μετάφραση από τον αρθρογράφο)

Για ποιον τα έλεγε όλα αυτά; Για άντρα ή για γυναίκα; Εύλογο το ερώτημα! Σε άλλες εποχές, η απάντηση θα ήταν στερεότυπη: “Το θέμα χρήζει εξετάσεως”. Σήμερα, όμως, καθώς διανύουμε τον 21ο αιώνα, η σε βάθος έρευνα του ζητήματος προσκρούει στον πανίσχυρο φραγμό των “προσωπικών δεδομένων”. Αφήνουμε, λοιπόν, κατά μέρος το σχετικό ερώτημα και ερχόμαστε στα καθ’ ημάς. Για την ακρίβεια, μεταφερόμαστε –νοερώς εξυπακούεται!– στον Πειραιά της δεκαετίας του 1960.

Οι φυλές του Πειραιά

Το επίνειο της Αθήνας υπήρξε η πρώτη πραγματικά βιομηχανική πόλη της Ελλάδας. Οι εκεί εργάτες, που γρήγορα κοινωνικώς ανελίσσονταν σε “μικροαστούς”, σταθερώς έδιναν τον τόνο στον εκεί βίο  – ιδιωτικό ου μην, αλλά και δημόσιο. Η φήμη, μάλιστα, που είχε αποκτήσει το μεγάλο λιμάνι δρούσε ωσάν μαγνήτης. Πολλοί από τους ανά τα νησιά του Αιγαίου “απόκληρους της κοινωνίας” κατέπλεαν, όπως μπορούσαν, στον Πειραιά, για να “φτιάξουν τη ζωή τους”. Κατά συνέπεια, ευχερώς διατυπώνονταν αφορισμοί του τύπου “αυτός είναι από εκεί, άρα…”.

Δεν ήταν πάντοτε αρνητικώς φορτισμένοι οι εν λόγω χαρακτηρισμοί. Όχι βέβαια… Οι Μηλιοί ήταν “στενόκαρδοι”, οι Παριανοί “ξύπνιοι”, οι Υδραίοι “θηρία”, οι Σπετσιώτες “καλότροποι”, οι Αιγινήτες “ήσυχοι” κοκ. Το περίεργο ήταν αυτό που κυκλοφορούσε για τους Μυτιληνιούς: “Περίεργοι, συχνά κακότροποι, με την κατηγόρια έτοιμη στο στόμα” και το κυριότερο: “κουμπωμένοι όποτε είχαν να κάνουν με γυναίκες”. Αλήθεια; Ψέματα; Πώς να βρεθεί η άκρη; Πάντως αυτά λέγονταν τότε στις παρέες των ηλικιωμένων του Πειραιά και φυσικά ενδιαφέρον ιδιαίτερο προκαλούσαν τα σχετικά με τους “συμπατριώτες της Σαπφούς”: Εάν η φήμη που είχαν αποκτήσει ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, για ποιον λόγο ήτανε τόσο “περίεργοι”;

Η εν λόγω απορία μού είχε μείνει, επειδή συνιστούσε μέρος των παιδικών μου αναμνήσεων. Όποτε λοιπόν εύρισκα ευκαιρία, προσπαθούσα να βρω την απάντηση στην Ιστορία της Μυτιλήνης/Λέσβου. Ματαίως, μέχρις ότου έφτασε στα χέρια μου βιβλίο γραμμένο στα αγγλικά, που εκδόθηκε το 1984 από το “Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη”. Πρόκειται για το ημερολόγιο που είχε κρατήσει ο Λόρδος Τσάρλεμοντ (Charlemont) κατά τη διάρκεια ταξιδιού του στην Ελλάδα το έτος 1749.

Άκρατη “θηλυφροσύνη”!

Ο Λόρδος Τσάρλεμοντ (1728-1799) ήταν αγγλικής καταγωγής Ιρλανδός αριστοκράτης. Είχε μεγάλη οικονομική άνεση μα και ασίγαστα πνευματικά ενδιαφέροντα. Έτσι, σε νεαρή ηλικία επιδόθηκε σε εννιάχρονη περιήγηση της Ιταλίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σημαντικό κομμάτι των εντυπώσεων που ανελλιπώς και λεπτομερώς κατέγραφε αφορά τη δική μας χώρα. Η ανάγνωση των σημειώσεών του προκαλεί έκπληξη. Και η έκπληξη κορυφώνεται, μόλις κανείς διαβάσει αυτά που αναφέρει για τη Μυτιλήνη.

Εκεί και τότε, υπό καθεστώς Τουρκοκρατίας, τον ιδιωτικό βίο των αυτοχθόνων Χριστιανών διείπε η άκρατη “θηλυφροσύνη” ή –όπως σήμερα θα λέγαμε– ο “ασυγκράτητος φεμινισμός”. Η πρώτη κόρη είχε όλα τα προνόμια που σε όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες έχει ο πρωτότοκος υιός. Αυτή, η ηλικιακώς μεγαλύτερη θυγατέρα, κληρονομούσε περίπου το σύνολο της οικογενειακής περιουσίας, δηλαδή την προίκα που είχε φέρει στο σπίτι η μάνα της και ό,τι μπορούσε, από το αγροτικό ή βιοτεχνικό του εισόδημα, να τής δώσει ο πατέρας της.

Συνακολούθως, οι πρωτότοκες κόρες της Λέσβου ντύνονταν πλούσια, με κοσμήματα από χρυσό και μαργαριτάρια. Επιπλέον, κατά κανόνα κυκλοφορούσαν έφιππες, έχοντας το κάθε πόδι ριγμένο σε μία πλευρά του ζώου. Αντίθετα, οι άντρες, όποτε τους επιτρεπόταν να καβαλλήσουν άλογο, το έκαναν όπως παντού αλλού οι γυναίκες: Κάθονταν, δηλαδή, πάνω στη σέλλα έχοντας απλωμένα και τα δυο τους πόδια σε μία μόνο πλευρά του υποζύγιου. Και το κορυφαίο της όλης κατάστασης: Το αγόρι που παντρευόταν την πρωτότοκη μιας οικογένειας, έπαιρνε υποχρεωτικώς ως επώνυμο το οικογενειακό της γυναίκας του!

Η άθλια μοίρα της δευτερότοκης

Ας μη σπεύσουμε όμως να οικτείρουμε τους έρμους τους συζύγους, γιατί υπήρχαν και χειρότερα. Η τύχη της δευτερότοκης κόρης ήτανε τραγική: Δεν της επιτρεπόταν ο γάμος, δεν είχε καμιά οικονομική βοήθεια από τους γονείς της και –ντυμένη στα μαύρα– ζούσε μόνο για να υπηρετεί τη μεγαλύτερη αδελφή της. Την αποκαλούσαν “καλογριά”, μα η βιοτή της ήταν σαφώς χειρότερη από εκείνη των “ομωνύμων” της ακόμη και στα πιο αυστηρά μοναστήρια της χριστιανικής Οικουμένης.

Η κατάστασή της ήταν αυτόχρημα δουλική και εκτελούσε τις πιο “σιχαμερές” εργασίες, χωρίς ποτέ να έχει το δικαίωμα αντίρρησης στις εντολές της μεγαλύτερης αδελφής της. Όσο για τα αγόρια της οικογένειας… και αυτά “ήτανε να τα κλαις”. Μόλις έφταναν σε κάποια ηλικία, τα έδιωχναν από το σπίτι – με σύνηθες αποτέλεσμα να ξενιτεύονται, προκειμένου να δουν μιαν άσπρη μέρα.

Τι περίεργη κατάσταση! Έως τώρα, δεν έχει διαπιστωθεί όμοιό της πουθενά αλλού. Στο Θιβέτ μόνο έχει παρατηρηθεί κάτι αντιστρόφως ανάλογο, αλλά σε έκταση περιορισμένη. Εκεί, πράγματι, στα χρόνια τα παλιά εφαρμοζόταν, σε όφελος των γυναικών, η “πολυανδρία”, δηλαδή μια γυναίκα μπορούσε να έχει πολλούς συζύγους. Αλλά βέβαια δεν έχουν διαπιστωθεί εκεί συνέπειες κοινωνικώς τραγικές, όπως εκείνες στη Μυτιλήνη του 18ου αιώνα.

Ο μυστήριος όρος “άνα”

Και τώρα το πιο σημαντικό: Πώς δένουνε όλα αυτά με τις ιστορίες της Σαπφούς! Αφήνοντας κατά μέρος τις ερωτικές της προτιμήσεις, εκείνο που με βεβαιότητα μπορεί κανείς να ισχυριστεί είναι ότι αυτή ζούσε σε κοινωνία άκρατης “θηλυφροσύνης”. Και να που τώρα υπεισέρχεται μια λεπτομέρεια, η μελέτη της οποίας οδηγεί σε συμπεράσματα οιονεί ανατρεπτικά. Στην αρχαία διάλεκτο της Λέσβου/Μυτιλήνης υπήρχε η λέξη “άνα”, που συνιστούσε τιμητική προσαγόρευση προς γυναίκα και χρησιμοποιήθηκε από τη Σαπφώ. Η λέξη αυτή, όμως, εμφανώς γένους θηλυκού, υπάρχει αμετάβλητη και στην Ιλιάδα (Π, 233), όπου όμως αναφέρεται σε θεότητα γένους αρσενικού.

Δεδομένου ότι η γλώσσα των ομηρικών επών είναι κράμα των κατά τους πρώτους αιώνες της πρώτης π.Χ. χιλιετίας ελληνικών διαλέκτων, ευσταθεί η υπόθεση ότι ο όρος “άνα” είχε παρθεί αμετάβλητος από τη Λέσβο, όπου φυσικά αφορούσε γυναίκες. Μήπως λοιπόν το “άνα” συνιστά έτυμον των “άναξ” και “άνασσα” (βασιλιάς και βασίλισσα); Μήπως η τιμητική προσφώνηση της “γυναικοκρατημένης” αρχαίας Μυτιλήνης/Λέσβου ενσωματώθηκε στις επικρατέστερες εκδοχές των Αρχαίων Ελληνικών – καταλλήλως προσαρμοσμένη σε κοινωνία ανδροκρατική; Το επιχείρημα που συνήθως προβάλλεται ενάντια σε αυτήν την υπόθεση είναι ότι στις επιγραφές της Γραμμικής Β μπροστά από το “άναξ” εμφανίζεται δίγαμμα. Αυτό το γράμμα όμως, σημιτικής προέλευσης, είναι αμφίβολο κατά πόσον υπήρξε στη Μικρά Ασία και το ανατολικό Αιγαίο…

Ας μη κουράζουμε, όμως, άλλο τους αναγνώστες μας με αινίγματα της ελληνικής Αρχαιότητας και ας ασχοληθούμε με ένα άλλο παράδοξο των ημερών μας. Ο όρος “άνα” της εποχής της Σαπφούς έχει διασωθεί σε τωρινές γλώσσες τουρανικής προέλευσης. Στα τουρκικά “ana” είναι η μητέρα και γενικώς γυναικείο πρόσωπο άξιο σεβασμού. Στα ουγγρικά ο αντίστοιχος όρος είναι “anya”, στα βασκικά “ama” κ.ο.κ. Μήπως, λοιπόν, πρέπει εμείς, οι Έλληνες, απαλλαγμένοι από υπερφίαλες προκαταλήψεις, συστηματικώς να εγκύψουμε στη μελέτη της Ιστορίας του τόπου μας; Η ώρα της συνολικής αναθεώρησης όσων σήμερα πιστεύουμε, δεν είναι μακριά…