Το ελληνικό Τυπογραφείο στην Μοσχόπολη – Κέντρο Ελληνισμού στα Βαλκάνια

Οι πιο πολλές εκδόσεις του Τυπογραφείου της Μοσχόπολης (1731-1780) έγιναν υπό την στήριξη και για λογαριασμό της Μονής του Αγίου Ναούμ, στις όχθες της Λίμνης Οχρίδας. Σήμερα, η μεν Μοσχόπολη ανήκει στην επικράτεια του αλβανικού κράτους και η Μονή στην επικράτεια της Βόρειας Μακεδονίας. Μάλιστα, προβάλλεται ως τεκμήριο «μακεδονικής πολιτιστικής κληρονομιάς»!

Δεν θα επεκταθούμε στην ιστορική πορεία της Μοσχόπολης, ένα απ’ τα πλέον ανθηρά κέντρα του Ελληνισμού στη Βαλκανική, ούτε και στην τραγική καταστροφή της από τις λεηλασίες των Τούρκων και των εξισλαμισμένων Αλβανών των γύρω περιοχών. Εξάλλου, δεν είναι αυτός ο σκοπός του παρόντος άρθρου. Θα εστιάσουμε στη λειτουργία του Τυπογραφείου.

Πρόκειται για ένα απ’ τα πιο δραστήρια κέντρα εκτύπωσης και εκδόσεων των ελληνικών Γραμμάτων, στον γεωγραφικό χώρο της Βαλκανικής. Μάλιστα, ίσως και το αρχαιότερο, δεδομένου ότι απ’ την ανακάλυψη της τυπογραφικής υπήρξαν ανάλογα στην Ιταλική χερσόνησο, στην σημερινή Ουκρανία και την Μολδοβλαχία. Προ της ιδρύσεως του ελεύθερου ελληνικού κράτους, το Τυπογραφείο ελληνικών Γραμμάτων στην Μοσχόπολη πρέπει να ήταν το μοναδικό στην οθωμανοκρατούμενη Βαλκανική.

Το Τυπογραφείο

Υπάρχουν πληροφορίες, ιστορικά τεκμηριωμένες, ότι πλούσιοι Μοσχοπολίτες ευρισκόμενοι στην Ευρώπη, είχαν χρηματοδοτήσει εκδόσεις του εν Βενετία Τυπογραφείου, ήδη από τον 17ο αιώνα («Ακολουθία για τον Άγιο Ναούμ», 1695). Περίφημο είναι το «Βιβλιάριον καλολυμενον Πίστις αναγκαίον εις κάθε απλούν άνθρωπον…» του Ιερομονάχου Νεκταρίου Τέρπου «εκ της Θεοφρουρίτου χώρας Βοσκοπόλεως» (Βενετία, 1732) και με πολλές στη συνέχεια επανεκδόσεις.

Την ίδια σχεδόν περίοδο πρέπει να ιδρύεται το Τυπογραφείο στη Μοσχόπολη. Το πρώτο εξάλλου τυπωμένο βιβλίο αναφέρει το έτος 1731, άρα θα μπορούσε πολύ βάσιμα να εκτιμηθεί το 1730 ως χρόνος εγκατάστασης και λειτουργίας. Η βιβλιογραφία αναφέρει επίσης το 1710 ή και το 1714.

Ωστόσο, δεν προκύπτει με σαφήνεια ο ιδιοκτήτης του Τυπογραφείου, με βάση της πηγές. Πάντως, τελούσε υπό την προστασία της Μονής του Αγίου Ναούμ που προαναφέραμε («Εν τη τυπογραφία του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Ναούμ του θαυματουργού. Του εν τω Λιβανίσκω Δεαβόλεως»). Προστάτης ήταν ο Απόστολος Λουκάς, δεδομένου ότι η εικόνα του είναι στα εξώφυλλα πολλών απ’ τα εκδοθέντα κείμενα.

Τόπος λειτουργίας του Τυπογραφείου εκτιμάται ότι ήταν ημιυπόγειος όροφος του Ιερού Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που διασώζεται μέχρι τις μέρες μας και βρίσκεται στο Βορειοανατολικό συνοικισμό της Μοσχόπολης. Άλλη εκδοχή είναι ότι ίσως λειτούργησε σε χώρους του Ιερού Ναού του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ο οποίος δεν διασώζεται σήμερα. Το Τυπογραφείο πρέπει να καταστράφηκε το 1769, μαζί με την πυρπόληση της σπουδαίας Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας της Μοσχόπολης. Δεν είναι γνωστό εάν η τυπογραφική μηχανή και ο υπόλοιπος εξοπλισμός διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν αλλού.

Από τα εξώφυλλα των εκτυπώσεων διαπιστώνεται ότι ο Ιερομόναχος Γρηγόριος υπήρξε ο υπεύθυνος και τεχνικός λειτουργίας του Τυπογραφείου («Ο εν ιερομονάχοις Γρηγόριος Μοσχοπολίτης και τυπογράφος»). Σε ορισμένες απ’ τις εκδόσεις εξάλλου υπήρξε και ο διορθωτής των κειμένων, ή και συγγραφέας ορισμένων από αυτών.

Οι εκδόσεις

Μεταξύ των πολλών ερευνητών επί των διασωθέντων εκδόσεων του εν Μοσχοπόλει Τυπογραφείου, σημαντική είναι η σχετικά πρόσφατη εργασία του Αυστριακού ερευνητή Max Demeter Peyfuss (1944-2019). Η έρευνα του παρουσιάζει ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή πρόκειται για σπουδαίο ιστορικό, συγγραφέα και μεταφραστή. Οι ρίζες των προγόνων του ήταν απ’ την ελληνοβλαχική κοινότητα της Μοσχόπολης, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά την καταστροφή της στην Ευρώπη και ειδικά στην Βιέννη. Η μητέρα του ήταν γόνος του Μοσχοπολίτη Δημητρίου Τίρκα, ο οποίος διακρίθηκε ως τραπεζίτης τον περασμένο αιώνα. Έχοντας συνείδηση της καταγωγής του, είχε πολλές φορές επισκεφθεί την Μοσχόπολη και είχε μιλήσει για την ένδοξη ιστορία της σε πανεπιστημιακούς και άλλους χώρους.

Ο Peyfuss κατέληξε ότι το Τυπογραφείο, στο διάστημα λειτουργίας του, εξέδωσε 21 βιβλία. Μεταξύ αυτών, ακολουθίες Αγίων καθ’ όλο το εκκλησιαστικό έτος, όπως του Αγίου Νικολάου του Νέου, της Αγίας Θεοδώρας της εν Θεσσαλονίκη, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Κλήμεντος, των Πέντεκαιδεκα Ιερομαρτύρων, του Αγίου Νικοδήμου του Νέου, του Αγίου Ιωάννου του Βλαδιμήρου κ.α. Ωστόσο, ενδιαφέρον για την εποχή παρουσιάζουν οι εκδόσεις ερμηνείας της Ορθοδόξου πίστεως, όπως του Κωνσταντίνου Άγιοναουμίτη «Συνταγμάτιον Ορθόδοξον», του ιδίου «Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», του Μελετίου Πηγά «Ορθόδοξος Διδασκαλία» κ.α.

Σημασία έχουν και τα βιβλία που αφορούν μη εκκλησιαστικά κείμενα και αποδεικνύουν καλύτερα τόσο το ρόλο που έπαιξε το εν λόγω Τυπογραφείο, αλλά κυρίως η ελληνική Γλώσσα ως μέσο ανύψωσης του μορφωτικού επιπέδου των τοπικών κοινωνιών, ανεξαρτήτως του γλωσσικού ιδιώματος ή ιδιωμάτων (αλβανική, σλαβική ή βλάχικη) που μιλούσαν στις οικογένειες τους οι κάτοικοι. Αναφέρουμε ενδεικτικά το “Λεξικόν Τετράγλωσσον” του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, το “Λεξικόν” του Θεοδ. Αναστασίου Καβαλιώτη, του ιδίου “Περί της εν Μοσχοπόλει Ακαδημίας”, του Σεβαστού Λεοντιάδη “Σημειώσεις περί έτους” κ.α.