“Έξις δευτέρα φύσις” – Τι διαμορφώνει τις ανθρώπινες αντιδράσεις

Ένας άνθρωπος κουβαλάει σαφώς τις ιδιαιτερότητές του και τα στοιχεία της προσωπικότητάς του, αλλά το πιο πιθανό είναι να παίρνει κανείς τις αποφάσεις του, επηρεαζόμενος από τις συνθήκες και το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε και φυσικά που διαβιώνει. Σχετικές έρευνες δείχνουν ότι οι αποφάσεις του ανθρώπου έχουν μοναδικά χαρακτηριστικά (είτε στις μελετημένες δράσεις, είτε στις στιγμιαίες/εν βρασμώ) και λαμβάνονται από τον καθέναν, αναλόγως τη στιγμή, τις συνθήκες, τις προσδοκίες, την ιδιοσυγκρασία, την επιθυμία και τις επιδιώξεις, σε συνδυασμό με τις μνήμες του dna, οι οποίες συμβάλλουν κι αυτές στην ανάπτυξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας ενός εκάστου.

Ο ίδιος άνθρωπος (αν ήταν δυνατόν να δημιουργήσουμε τις ίδιες συνθήκες, σε ένα περιστατικό ή πρόβλημα που τον απασχολεί), είναι πολύ πιθανόν να αντιδράσει τελείως διαφορετικά, αν έχει μεγαλώσει στην Ινδία, στο Πακιστάν, στην Αραβία, στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ, στο Μεξικό ή στο Μαρόκο. Κατά συνέπεια αυτή η αντίδραση βασίζεται στις προσλαμβάνουσες και τις εμπειρίες με τις οποίες έχει εμπλουτίσει το εγώ του (αλλά και το υπερεγώ του, δια των έξεων), καθώς και από τη γνώση, τις αρχές και τις αξίες κάθε φυλής, αλλά και κάθε περιοχής.

Κατόπιν αυτών μπορεί βάσιμα να υποτεθεί, ότι ο κάθε άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση και μπορεί να αντιδράσει με απείρως διαφορετικούς τρόπους για ένα γεγονός, όμως το αποτέλεσμα των αποφάσεών του θα είναι μία μίξη από το σύνολο των στοιχείων και εμπειριών που συνθέτουν την προσωπικότητά του, (συμπεριλαμβανούσης της αυθόρμητης αντίδρασης σε ένα έκτακτο γεγονός, το οποίο μπορεί να πυροδοτήσει και να εξωτερικεύσει τα πιο βαθιά – θαμμένα – πρωτόγονα και ζωώδη ένστικτά του), σε συνδυασμό με το περιβάλλον που τον περιέβαλλε.

Η διεθνής βιβλιογραφία έχει καταγράψει χιλιάδες περιπτώσεις όπου φιλήσυχοι, μορφωμένοι και “κανονικοί” άνθρωποι, έχουν προβεί, μετά από ένα τραυματικό για τους ίδιους γεγονός, σε πράξεις που κανείς δεν μπορούσε να το φανταστεί. Όμως έχει επίσης καταγραφεί, μελετώντας συνολικά κατά το δυνατόν την ιστορική διαδρομή, ότι όσο το κοινωνικό περιβάλλον βελτιώνεται με θετικά πρότυπα λειτουργίας, οργάνωσης των θεσμών, των δομών και της παιδείας, τόσο τα ένστικτα του ανθρώπου υποχωρούν, καθότι με το νόμο της φυσικής επιλογής προσαρμόζονται, όπως και όλα τα ζώα, στο διαμορφωθέν κάθε φορά περιβάλλον και δεν παραμένουν αμετάβλητα αενάως.

Αυτό κατά τη γνώμη μου θα μπορούσε να είναι ένα χρηστικός οδηγός για το “χτίσιμο” των κοινωνιών και των κανόνων που πρέπει να θεσπίζονται προς την κατεύθυνση της δημιουργίας πιο ανθρώπινων και εξελιγμένων κοινοτήτων, οι οποίες με την κατάλληλη εκπαίδευση θα υποχρεώσουν μεσο-μακρο-πρόθεσμα σε μεγαλύτερη υποχώρηση, τα πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου. Σχετικά ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η καλοκαγαθία εκπαιδεύεται και χαρακτηρίζει τον καλύτερο άνθρωπο.

“Έξις δευτέρα φύσις”…

Αυτή η διαδικασία εκπολιτισμού και εξανθρωπισμού, δεν μπορεί όμως να υλοποιηθεί “από τα κάτω”. Μπορεί η κοινωνία να προτάξει θέματα, να προωθήσει θέσεις και να πιέσει μέχρι ένα σημείο προς την επιθυμητή κατεύθυνση, αλλά οι εκάστοτε ηγεσίες ενός λαού είναι αυτές οι οποίες θα πρέπει να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν ένα πακέτο μέτρων, που θα οδηγήσει στην, κατά το δυνατόν, έκφραση της πιο “ελεύθερης” και αδέσμευτης άποψης από τους πολίτες. Κατά συνέπεια η διαδικασία αυτή θα πρέπει, όπως ορίζει η διοικητική επιστήμη να υλοποιείται “από τα πάνω”, από αυτούς δηλαδή που έχουν την αρμοδιότητα να λαμβάνουν αποφάσεις. Από αυτούς που θέτουν τους όρους και μπορούν να επιβάλλουν ένα πρόγραμμα ισχύος κανόνων και αξιών.

Παρόλο που στην αρχαιότητα έδιναν θετικό πρόσημο στη προαναφερόμενη έννοια, η οποία βοηθάει στην βελτίωση και αυτοβελτίωση (όπως ο Πυθαγόρας που παρότρυνε να επιλέγεται ο δρόμος της αρετής, όσο κι αν είναι δύσκολος, γιατί η συνήθεια θα τον κάνει ευχάριστο), στη σύγχρονη εποχή χρησιμοποιείται από πολλούς με την αρνητική έννοια, (πχ ο Γκαίτε που τη θεωρούσε ως “δεσποτικότερο αφέντη” ή ο Μάρκ Τουαίην ο οποίος θεωρούσε ότι ο άνθρωπος “πρέπει να φροντίζει να απαλλαγεί από αυτήν”), προφανώς διότι οι προβαλλόμενες (ως πρότυπα) και επιβαλλόμενες “έξεις”, στη νεότερη ιστορία, δεν οδηγούν στην πολιτισμική αναβάθμιση του πολίτη, αλλά τον κρατούν καθηλωμένο στις μεσαιωνικές αντιλήψεις και τον σκοταδισμό.

Όσο κυριαρχεί η αναξιοκρατία, ο νεποτισμός, ο αναλφαβητισμός, τα ρηχά πρότυπα, ο διαπλεκόμενος νεοπλουτισμός, η διαφθορά, η έλλειψη οράματος και στρατηγικής και η προχειρότητα στις εφαρμοσμένες πολιτικές, ο (κάθε) λαός (εγκλωβισμένος στο καθημερινό κυνήγι της επιβίωσης), δεν θα μπορεί να εκπαιδευτεί σε ένα άλλο μοντέλο κοινωνικής συμπεριφοράς, δράσης και ανάπτυξης κουλτούρας. Δεν μπορεί μια πολιτεία να έχει ελεύθερους πολίτες και κατά συνέπεια τη συνακόλουθη και αναγκαία “ελεύθερη βούλησή” τους, αν η ίδια λειτουργεί, δια των κεφαλών της και των “θεσμών” της, με τους προαναφερόμενους τρόπους. Μόνο δια του παραδείγματος εκπαιδεύεται ο πολίτης και όχι δια των κούφιων – κενών περιεχομένου- λόγων.

Σήμερα βέβαια υπάρχει η δυνατότητα μέσω της πλούσιας πληροφόρησης να βρει κανείς τουλάχιστον “το δρόμο προς την αλήθεια”. Πόσο εφικτό είναι όμως αυτό και πόσο τελικά αποτελεί μία ενοχική ψευδαίσθηση, όταν η υπερπληροφόρηση και η παραπληροφόρηση, δυσκολεύει τον άνθρωπο-ερευνητή, μέχρι του σημείου να μην μπορεί να ανακαλύψει αυτό που αναζητά.

Κατά συνέπεια ας ξεκινήσει η Πολιτεία, έστω τώρα, την εκπαίδευση των μελλοντικών πολιτών, αντί άλλων, με τον Τίμαιο, τον Πρωταγόρα, τα Ηθικά Νικομάχεια και όλα τα διασωθέντα και διδακτικά κείμενα της ελληνικής γραμματείας, ακόμα και από το επίπεδο του νηπιαγωγείου αν είναι δυνατόν, (έστω ως εικονογραφημένα ή με τη δημιουργία διδακτικού ιστορικού κινηματογραφικού υλικού) και μπορεί οι επόμενες γενιές να έχουν αποκτήσει χωρίς να το καταλάβουμε, δια της έξης επί των υγειών πολιτισμικών και δημοκρατικών προτύπων, την πολυπόθητη και αναγκαία για την ευδαίμονα Πολιτεία “ελεύθερη βούληση” και αριστοτελική προαίρεση.

ΥΓ: «Η συνήθεια ρυθμίζει τα ήθη»
Ανατόλ Φρανς