Αλεξάντερ φον Χούμπολντ: Ο μεγάλος της γερμανικής γραμματείας στα Ελληνικά

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Είναι στους περισσότερους γνωστό ότι οι Καντ, Γκαίτε, Σίλλερ, Χέγκελ και Γκριμ είναι ονόματα, που σχεδόν αυθόρμητα ανακαλούμε στην Ελλάδα όταν πρόκειται να συνδέσουμε την άνθηση της γερμανικής φιλοσοφίας, των γραμμάτων και της τέχνης την εποχή του Διαφωτισμού, του Κλασικισμού και του Ρομαντισμού, με άτομα, τα οποία υπήρξαν αντιπροσωπευτικοί φορείς τους.

Το όνομα Χούμπολντ δεν συγκαταλέγεται κατά περίεργο τρόπο στον κατάλογο αυτό, παρά το γεγονός ότι τόσο με τον Βίλχελμ, όσο και με τον Αλεξάντερ φον Χούμπολντ, τους αποκαλούμενους «Διόσκουρους» του γερμανικού πνεύματος, έχουμε να κάνουμε με προσωπικότητες, το έργο και η δράση των οποίων καλύπτει, όλα, σχεδόν, τα πολιτικά, πολιτιστικά και επιστημονικά πεδία της εποχής τους.

Το Ταξίδι του Χούμπολντ

Αυτό, οι Γερμανοί, τουλάχιστον, το γνωρίζουν, γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι οι αδριάντες τους κοσμούν την είσοδο του ομώνυμου Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Το κενό, λοιπόν, ήρθαν, κατά την γνώμη μου να καλύψουν οι εκδόσεις «Στοχαστής» με την δημοσίευση για πρώτη φορά στην χώρα μας του αφηγηματικού μέρους του μνημειώδους «Αμερικανικού Έργου» του μεγάλου Πρώσου ταξιδιώτη, ερευνητή, φυσιοδίφη θεμελιωτή της Φυσικής Γεωγραφίας και διπλωμάτη Αλεξάντερ φον Χούμπολντ με τίτλο Ταξίδι στις Ισημερινές Περιοχές της Νέας Ηπείρου.

Αυτό, λοιπόν, το θεμελιακό έργο, ύστερα από μια δεκαπενταετία ερευνητικών και μεταφραστικών προσπαθειών, ήρθε να συμπληρώσει την αρμάδα των 56 ταξιδιωτικών τίτλων που απαρτίζουν την μοναδική συστηματική και συνεκτική ταξιδιωτική σειρά σε όλη την Ευρώπη, την σειρά Ταξίδια – Ανακαλύψεις, των Εκδόσεων «Στοχαστής».

Αποτελεί περισσότερο από ευτυχή χρονική συγκυρία το γεγονός, ότι συμπληρώνοντας 45 χρόνια ύπαρξής της, έρχεται η παρούσα έκδοση του Ταξιδιού του Χούμπολντ να συμπληρώσει την σειρά. Κι αυτό, διότι για το Ταξίδι, το οποίο είναι καρπός συγγραφικής και εκδοτικής προσπάθειας δεκαετιών, ο Χούμπολντ χρησιμοποίησε όλα σχεδόν τα προαναφερθέντα είδη κειμένων της ταξιδιωτικής γραμματείας. Έτσι η έκδοση αυτή είναι σαν να «ανακεφαλαιώνει» κατά κάποιον τρόπο την προϋπάρχουσα σειρά.

Ήθελε να ρίξει φως σε μια επιστήμη…

Πέρα όμως από κάθε συμβολισμό, το έργο του Χούμπολντ – όχι μόνο το Ταξίδι στις Ισημερινές Περιοχές – αποτελεί το ίδιο – κι αυτό ήταν στις προθέσεις του – την summa της μέχρι τότε ταξιδιωτικής και εξερευνητικής λογοτεχνίας. Ήδη με τα τρία ταξίδια του Τζαίημς Κουκ, του Λουΐ Αντουάν ντε Μπουγκαινβίλ, αλλά κυρίως με την ερευνητική ομάδα που συνόδευσε τον Ναπολέοντα στην εκστρατεία του στην Αίγυπτο, είχε αρχίσει να μετατίθεται το κέντρο βάρους των διαφόρων αποστολών από την «ανακάλυψη του αγνώστου» στη συστηματική έρευνα και αξιολόγηση των ευρημάτων, χωρίς ωστόσο να έχουν ακόμα αναπτυχθεί τα θεωρητικά εργαλεία των φυσικών επιστημών όπως εμείς τις γνωρίζουμε σήμερα.

Ο νεαρός Χούμπολντ εμπνέεται από τις αποστολές αυτές και ιδιαίτερα από τις σχετικές δημοσιεύσεις σε πολυτελείς εκδόσεις που τις ακολουθούν. Με δική του πρωτοβουλία και χρηματοδότηση και έχοντας εξασφαλίσει ειδική άδεια της Ισπανικής Αυλής επιχειρεί το περίφημο ταξίδι του που, μετά από πολυετή προετοιμασία, θα τον οδηγήσει από το 1799 μέχρι το 1804 στις κτήσεις της Ισπανικής Αυτοκτατορίας στην Νότια Αμερική και το Μεξικό, αλλά και στις νεαρές τότε Ηνωμένες Πολιτείες όπου θα συναντηθεί και με τον πρόεδρο Τζέφερσον.

Στόχος του δεν είναι να ψυχαγωγήσει το κοινό με συγκλονιστικές «ανακαλύψεις» εξωτικών φαινομένων ή με περιπετειώδη βιώματα στην «ζούγκλα», αλλά να κάνει «γνωστές τις χώρες που επισκέφτηκε» και να συλλέξει «δεδομένα κατάλληλα για να ρίξουν φως σε μία επιστήμη που ακόμα ούτε καν έχει διαμορφωθεί» όπως τονίζει χαρακτηριστικά στην Εισαγωγή του.

Το ταξίδι του Χούμπολντ

Παρ’ όλα αυτά, το ταξίδι, που σήμερα μόνο με μια αποστολή στην Σελήνη θα μπορούσε να συγκριθεί, έχει το ίδιο όλα τα χαρακτηριστικά της περιπέτειας. Αρκεί να αναφέρουμε εδώ τον ανάπλου του Ορινόκο, η περιγραφή του οποίου καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του Ταξιδιού και τον οποίον επιχειρεί ο Χούμπολντ επιζητώντας, με επιτυχία, να δώσει απάντηση στο μυστήριο που περιέβαλλε τότε τις πηγές του μεγάλου αυτού ποταμού. Ήταν τόση η γοητεία που ασκούσε τότε το ερώτημα αυτό, ώστε και εκατό χρόνια μετά την διαλεύκανσή του από τον Χούμπολντ, ο Ιούλιος Βερν του αφιέρωσε το μυθιστόρημά του Ο υπέροχος Ορινόκο.

Στην προσπάθεια να σταθεί στο ύψος των προτύπων του, ο Χούμπολντ θα ασχοληθεί τα επόμενα 25 χρόνια με την αξιολόγηση του ταξιδιού του εκδίδοντας συνολικά 32 τόμους που αναφέρονται σε διάφορα πεδία: Ζωολογία, Βοτανική, Αστρονομία, Οικονομία, Ιστορία και Πολιτική. Τρείς από αυτούς, οι οποίοι είναι αφιερωμένοι στην Ιστορική Αφήγηση του Ταξιδιού αποτελούν το πρωτότυπο της παρούσας έκδοσης του «Στοχαστή».

Δημοσιεύθηκαν σταδιακά και με μεγάλα διαλείμματα μεταξύ τους από το 1817 μέχρι το 1831. Δεν πρόκειται για ένα απλό οδοιπορικό, αλλά για ένα σύνθετο κείμενο όπου η χρονική αφήγηση διακόπτεται συχνά για να αναπτυχθεί και να εμπλουτισθεί εκ των υστέρων με νέα στοιχεία, πληροφορίες, επεξηγήσεις και ταμπέλες κάποιο γεωλογικό φαινόμενο, ζώο, φυτό, συμβάν ή ιστορικό γεγονός έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει συχνά την εντύπωση ότι κρατάει στα χέρια του τις ιστορίες ενός σύγχρονου Ηρόδοτου. Φυσικά, όσα καλύπτουν οι περίπου 2.000 σελίδες του πρωτοτύπου δεν ενδιαφέρουν το σημερινό αναγνώστη. Πολλά του είναι ήδη γνωστά, άλλα είναι παρωχημένα. Γι’ αυτό ο μεταφραστής Λευτέρης Ρούσσος έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στο να διατηρήσει κυρίως την χρονική συνέχεια χωρίς να θίξει την σύνθετη αρχιτεκτονική του έργου, έχοντας ως κανόνα την σύμπτυξη και όχι την απλή περικοπή του κειμένου.

Το επιστημολογικό πιστεύω του Χούμπολντ

«Επειδή πάντα προτιμούσα τον συσχετισμό των ήδη προ πολλού γνωστών από την γνώση μεμονωμένων, έστω και νέων, δεδομένων, η ανακάλυψη ενός αγνώστου είδους μου φαινόταν πολύ λιγότερο ενδιαφέρουσα από τις παρατηρήσεις σχετικά με τις γεωγραφικές σχέσεις». Αυτό είναι το επιστημολογικό πιστεύω του Χούμπολντ, όπως ο ίδιος το διατυπώνει στην Εισαγωγή του. Με το πιστεύω αυτό ο Χούμπολντ στέκεται επιστημολογικά στο μεταίχμιο μεταξύ δύο αντιλήψεων περί του τι είναι η φύση, πώς πρέπει να την προσεγγίζουμε και ποιος θα πρέπει συνεπώς να είναι ο κατάλληλος τρόπος έκθεσης και δημοσιοποίησης των σχετικών αποτελεσμάτων της εξερεύνησής της.

Βέβαια, χωρίς τα Μαθηματικά, ο συσχετισμός των πάντων με τα πάντα καταλήγει σε μιαν ατέρμονη προσπάθεια, η οποία αποδίδει ένα «ολιστικό» και πανοραμικό – ο ίδιος ο Χούμπολντ χρησιμοποιεί την έκφραση «ζωγραφικός πίνακας της φύσης» – οπωσδήποτε όμως συμπιλητικό αποτέλεσμα. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που ο εγκυκλοπαιδικός χαρακτήρας της χουμπολντιανής επιστημολογίας, έδωσε ανέκαθεν λαβή σε κάθε λογής οικειοποιήσεις του έργου του ανάλογα με τα πνευματικά, ιδεολογικά αλλά και πολιτικά ρεύματα της εποχής, όπως εμφανώς αποτυπώνεται και στην σημερινή Γερμανία, με την κατάχρηση ή και στρέβλωση του έργου από την πλευρά του κινήματος των Πρασίνων.

Ένα βιβλίο ποταμός

Για όλα αυτά μας πληροφορεί διεξοδικά ο Λευτέρης Ρούσσος στην εκτεταμένη Εισαγωγή του που προτάσσει στο κείμενο του Ταξιδιού. Στην προσπάθεια να αποδομήσει τα διάφορα προσωπεία που του προσήψαν και εξακολουθούν να του προσάπτουν τα εκάστοτε εποχιακά ρεύματα, ο Λευτέρης Ρούσσος προσκαλεί τον αναγνώστη να τον ακολουθήσει σε έναν ανάπλουν ad fontes της βιογραφίας του Χούμπολντ αναζητώντας στην ίδια του την εποχή, την εποχή του κλασικισμού της Βαϊμάρης και του εκφυόμενου ρομαντισμού, τα στοιχεία εκείνα δηλαδή, που πραγματικά τον διαμόρφωσαν.

Σ᾽αυτό συμβάλλουν και τα διεξοδικά σχόλια και οι σημειώσεις του, ένας κατάλογος των έργων του Χούμπολντ, διαγράμματα που υποβοηθούν την ένταξη της Ιστορικής Αφήγησης στο συνολικό Αμερικανικό Έργο, δύο χάρτες, μια κατάσταση μέτρων και σταθμών καθώς και δύο ευρετήρια προσώπων, ονομάτων και γεωγραφικών τοπωνυμίων που πλαισιώνουν και συμπληρώνουν την έκδοση. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω και τη «γλώσσα» της μετάφρασης, εξαιρετικά ισορροπημένη και «στοιχημένη» απόλυτα στα άπταιστα «παλαιογαλλικά» του Χούμπολντ.

Κοντολογίς, ένα βιβλίο, πιστεύω, ποταμός, απλωμένο πάνω στις απέραντες εκτάσεις και τα πελώρια ποτάμια της ανεξάντλητης σε φυσικό πλούτο και ομορφιά Λατινικής Αμερικής, μια ταξιδιωτική, ιστορική και επιστημονική κατάθεση που δεν αφορά μόνο τους ρέκτες της ιστορίας των ανακαλύψεων ή της εξέλιξης των ιδεών, αλλά και κάθε φιλίστορα αναγνώστη που θέλει ουσιαστικά να διευρύνει τις γνώσεις του στο μεγάλο οδοιπορικό του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη Γη.