Τα μυστικά της Επιδαύρου

Γράφει η Τίνα Μανδηλαρά

Με αφορμή το Σχολείο, τη σχολή που θα μαθαίνει θέατρο σε όλο τον πλανήτη και εγκαινιάζεται αυτές τις μέρες στην Επίδαυρο, επιστρέφουμε στο μέρος που κανείς δεν λησμονά κάθε καλοκαίρι-αιώνες τώρα. Η Επίδαυρος δεν είναι το θέατρο, ή μάλλον δεν είναι μόνο το θέατρο. Είναι η προϊστορία, η ενέργεια, το υποβλητικό περιβάλλον, η ατμόσφαιρα, η αντοχή στον χρόνο ενός τόπου πέρα από τα μεγέθη που προστάζουν οι ίδιοι οι κανόνες της υποκριτικής.

Ειδικά φέτος που τα καλά νέα είχαν να κάνουν με την αναγγελία ενός νέου θεσμού, του Λυκείου Επιδαύρου, η αξία του χώρου πολλαπλασιάζεται καθώς αποδεικνύεται ότι ο ρόλος του χώρου δεν εξαντλείται μόνο στις παραστάσεις. Ειδικές διαλέξεις, masterclasses, συνθέτουν το πλούσιο πρόγραμμα του Λυκείου που θα παρακολουθήσουν σπουδαστές από όλο τον κόσμο και όπου θα διδάξουν καταξιωμένοι διεθνείς καλλιτέχνες. Για πρώτη φορά, δηλαδή, στην σύγχρονη ιστορία της η Επίδαυρος θα έχει τη δική της σχολή, άμεσα συνυφασμένη με τη διαχρονική και διεθνή της φήμη.

Ιερή, επιβλητική, αγέρωχη και ταγμένη να προκαλεί δέος στους δημιουργούς -ενίοτε και να τους ισοπεδώνει- με μια παράξενη ενέργεια, την οποία αναγνωρίζουν αμέσως οι επισκέπτες της. Στην αρχαιότητα την απέδιδαν στον Ασκληπιό που ήταν και ο προστάτης της περιοχής, θεωρώντας ότι η ενεργειακή δύναμη της Επιδαύρου κάνει θαύματα και θεραπεύει τους αρρώστους.

Προσγείωση στη ζωή

Και όντως κάνει, κάτι που έχουν να μαρτυρήσουν όσοι ηθοποιοί καταφθάνουν χρόνια τώρα στα μέρη αυτά, ξεχνώντας τα σταριλίκια του θεατρικού κέντρου και της μεγαλούπολης. Θα τους δεις να κυκλοφορούν με τα σανδάλια και να μιλούν για τα καλά του θεάτρου στα γειτονικά ταβερνάκια, να τα πίνουν στο Λυγουριό, να κάνουν παρέα με τα παιδιά που σερβίρουν στην ταβέρνα του Λεωνίδα, ή να βουτάνε στα νερά της Μικρής Επιδαύρου και να περπατάνε ξυπόλυτοι στην παραλία.

Εδώ ακόμα και ο Κέβιν Σπέισι μπορεί να τριγυρίζει ανενόχλητος με το μαγιό, ή ο Ίθαν Χοκ να επιστρέφει στα μέρη αυτά, γιατί λέει ότι μόνο στην Επίδαυρο μπορεί να νιώσει πραγματική μυσταγωγία. Έτσι, δεν ξαφνιάζεται κανείς όταν βλέπει τους ηθοποιούς να παίζουν για ώρες τάβλι, όπως έκανε για χρόνια ο αείμνηστος Μίμης Κουγιουμτζής του Θεάτρου Τέχνης στον εμβληματικό κήπο του ξενοδοχείου “Άβατον” (του παλιότερου και ιστορικότερου καταλύματος στις παρυφές του Λυγουριού) και να πίνει τσίπουρα στο καφενείο με τους ντόπιους.

Εδώ άλλωστε οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους ηθοποιούς και τους κατοίκους είναι σχέσεις ζωής. Τα πάντα έχουν να κάνουν με τις θρυλικές παραστάσεις που ένωσαν τους θεατές με τους πρωταγωνιστές.

Γι αυτό και την Επίδαυρο την καταλαβαίνεις μόνο αν μείνεις για μέρες και δεις τις παραστάσεις, Αν υποφέρεις από την αφόρητη, νωχελική ζέστη της. Αν αστειευτείς με τα γκαρσόνια του Ξενία. Αν κάνεις μια μοναχική βόλτα κάτω από τα πεύκα που αφθονούν στην περιοχή. Εκεί μάλιστα, λίγο πιο κάτω από το θέατρο, λειτουργεί το φετινό Λύκειο, η νέα σχολή της Επιδαύρου ως μια φυσική προέκταση της ιστορίας του χώρου.

Τα ιερά τέρατα

Αφού λοιπόν η Επίδαυρος απέκτησε σχολή, μια ιδέα του διευθυντή του Φεστιβάλ Θεοδωρόπουλου, μπορούμε να μιλάμε πια για τα πρακτικά διδάγματα ενός θεάτρου που έχει ούτως ή άλλως διαμορφώσει τη δική του αίγλη. Και αυτή δημιουργήθηκε από πολύ νωρίς, όχι μόνο από την αρχαιότητα, αλλά και από την κοσμοπολίτικη σύγχρονη εκδοχή της. Από την ιστορική παράσταση της Μαρίας Κάλλας στη Μήδεια του Κερουμπίνι. Ύστερα από μια αναβολή το 1959 λόγω βροχής, είναι η διασημότερη ίσως παράσταση που ανέβηκε ποτέ στον χώρο το 1961 και σφράγισε ανεξίτηλα την Επίδαυρο.

Ήταν τότε που η άφιξη της Τζάκι Κένεντι είχε δημιουργήσει πανικό στους φωτογράφους και άγχος στον Αλέξη Μινωτή, ο οποίος υπέγραφε τη σκηνοθεσία. Όσο για την ίδια την πρωταγωνίστρια, είχε φτάσει στην περιοχή με το σκάφος του Ωνάση ξεσηκώνοντας τον κόσμο.

Ωστόσο, η Επίδαυρος, με την απέριττη φύση και τους εγκάρδιους κατοίκους, απάλυνε τις εντάσεις και τις υπερβολές, καθαγίαζε τα όποια ατοπήματα και έδινε το σωστό μέτρο. Όσοι ηθοποιοί έχουν βρεθεί στο αρχαίο θέατρο ξέρουν ότι το περιβάλλον σε αναγκάζει να του υποβληθείς χωρίς δεύτερη σκέψη.

Όλοι θυμούνται τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ να κλαίει σαν παιδί στην μέση του θεάτρου, ανίκανος να αντιπαρατεθεί μαζί του. Ξέροντας εκ των προτέρων ότι λαμβάνει μέρος σε μια μάταιη αναμέτρηση.

Όσοι αιώνες και αν περάσουν, η Επίδαυρος θα κερδίζει πάντα. Αυτό το ξέρουν και οι ντόπιοι, που είναι οι καλύτεροι κριτές: η κυρία Αγγελική από το “Άβατον” είναι η πρώτη που ρωτάνε όλοι όσοι μεγάλωσαν με τις παραστάσεις και έζησαν τη ζωή τους μέσα από τους ρόλους.

Ακόμα και τις μέρες που δεν υπήρχαν αυτοκίνητα και δρόμοι, πριν ακριβώς από 50 χρόνια, όταν ανέβηκε η θρυλική Αντιγόνη με την Άννα Συνοδινού είχαν καταφθάσει 20.000 άνθρωποι για να τη δουν. Μάλιστα δεν ήξεραν που να βάλουν σημαίνοντα πρόσωπα και πολιτικούς, όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Τελικά αναγκάστηκε να κάτσει σε μια καρέκλα στη μέση της σκηνής!

Αμέτρητες είναι, επίσης, οι ιστορίες για την Κατίνα Παξινού που έμαθε στη νεαρή τότε γυναίκα του Λεωνίδα να μαγειρεύει προκειμένου να λειτουργήσει ένα εστιατόριο ώστε να μπορούν να τρώνε οι ηθοποιοί. Τις εποχές εκείνες δεν υπήρχαν καταλύματα, οπότε οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της παράστασης έμεναν στα σπίτια των ντόπιων. Όλοι έχουν να αφηγηθούν κάποιο περιστατικό με έναν διάσημο που είχαν φιλοξενήσει στο δικό τους σπίτι.

Ο νέος αέρας από το Θέατρο Τέχνης

Ο “Λεωνίδας” ήταν το πρώτο και παραμένει το ιστορικότερο ταβερνείο, σημείο αναφοράς στην περιοχή. Εκεί θα δεις να δεσπόζει ακόμα το καρφί που είχε βάλει ο Μινωτής στον τοίχο για να σημαδέψει τη θέση που καταλάμβανε μετά τις παραστάσεις. Ύστερα, όμως, ήρθε το φρέσκο, αντίπαλο δέος του Θεάτρου Τέχνης και φύσηξε άλλος αέρας στις κλασικότροπες παραστάσεις.

Ιστορία έχουν γράψει οι Όρνιθες του θεάτρου Τέχνης σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν με την αξέχαστη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Η παράσταση είχε σοκάρει και είχε συγκινήσει όσο λίγες, Έκτοτε καταγράφεται στο θεατρικό ασυνείδητο ως η αποθέωση της μοντέρνας πινελιάς που συμφιλιώνει την παράδοση με τη σύγχρονη ματιά.

Ο κόσμος αναζητούσε από τότε την ανατροπή. Τα εισιτήρια δεν είχαν εξαντληθεί αμέσως και οι ουρές που είχαν στηθεί έξω από το θέατρο μαζί με τις κατσίκες που τότε περιφέρονταν παντού, συνιστούν εικόνες από την ιστορία του χώρου.

Ήταν πολύ σημαντική η απόφαση του Μίμη Κουγιουμτζή, του ανθρώπου που συνέδεσε το όνομα του με το Θέατρο Τέχνης, να κινηματογραφήσει την παράσταση παρά τις αντιρρήσεις του Κουν. Ο τελευταίος είχε γίνει, άλλωστε, μόνιμος σχεδόν κάτοικος της Επιδαύρου και του μικρού ξενοδοχείου “Άβατον”, διαμορφώνοντας μια κοινή ζωή με τους ντόπιους.

Τις εποχές εκείνες οι ηθοποιοί συνήθιζαν να εισβάλουν στις κουζίνες στα τοπικά ταβερνάκια. Όποτε χρειαζόταν έφερναν και τηγάνιζαν μόνοι τους καμιά μαρίδα, ζώντας με έναν ρομαντικό, σχεδόν πρωτόγονο τρόπο σε ένα τοπίο που τους αφομοίωνε απόλυτα.

Ακόμα και τα βράδια στη ντίσκο “Καπάκι”, τα αναλλοίωτα και τα αξέχαστα στον χρόνο, είχαν κάτι διονυσιακό από μόνα τους. Κανείς δεν ξεχνάει το ζεϊμπέκικο που χόρεψε ο Γιάννης Τσαρούχης, όταν η υγεία του δεν του το επέτρεπε. Το επέβαλλε, όμως, ο άγραφος κανόνας της Επιδαύρου.

Γιουχαΐσματα και εμβληματικοί αστέρες

Υπήρξαν, όμως, και δυσάρεστες στιγμές -αναπόφευκτο κομμάτι της ιστορίας της Επιδαύρου: η Μήδεια του Ανατόλι Βασίλιεφ γιουχαΐστηκε όσο καμία το 2008. Το ίδιο και οι Βάκχες του Ματίας Λάνγκοφ σχεδόν μια δεκαετία νωρίτερα. Τα κωμικοτραγικά εσταντανέ που είχαν σημειωθεί πριν και μετά την παράσταση είχαν επισκιαστεί από την αλησμόνητη εξίσου θεατρική αποχώρηση της Κατερίνας Γιουλάκη, η οποία έφυγε από το θέατρο φωνάζοντας “Ντροπή! Αίσχος!”.

Ακόμα, όμως, και το πέρασμα από την Επίδαυρο του τεράστιου Πέτερ Στάιν δεν ήταν εύκολη υπόθεση: η “Πενθεσίλια” του το 2002 με τη Μανταλένα Κρίπα στον πρωταγωνιστικό ρόλο, αν και ξεσήκωσε ντόρο με το κόστος της, τα πανάκριβα κουστούμια και τα εντυπωσιακά σκηνικά, δεν κατάφερε να πείσει.

Το ίδιο έχει συμβεί σχεδόν με κάθε εντυπωσιακή υπερπαραγωγή που έχει περάσει από εδώ. Σάμπως στην Επίδαυρο να μη χρειάζονται ούτε τα νταβαντούρια, ούτε τα κουστούμια, ούτε καν τα σκηνικά. Απέριττη, όμορφη και λιτή ήταν η ερμηνεία της Φιόνα Σο, το 2008. Είχε έρθει και ο φίλος της ο Ίθαν Χοκ να τη χειροκροτήσει.

Και ο Κέβιν Σπέισι, με τον δικό του “Ριχάρδο”, προσέφερε μια υποδειγματική ερμηνεία πριν μερικά χρόνια. Το ίδιο και οι περσινές Όρνιθες του Νίκου Καραθάνου, σε παραγωγή της Στέγης, ενός θεατρανθρώπου που έχει αγαπήσει η Επίδαυρος και έχει αφήσει εποχή με την ξεχωριστή Γκόλφω του το 2014.

Η Επίδαυρος είναι το θέατρο που προκαλεί πάντα άγχος στους επισκέπτες και τους ηθοποιούς, καθώς έχει το δικό της τρόπο να επιβάλλεται. Οι στιγμές της, όμως, δεν ξεχνιούνται ποτέ. Ίσως να μην κατανοούσαμε με τον ίδιο άμεσο τρόπο το θέατρο στην Ελλάδα, να μην καταλαβαίναμε ούτε το βάρος, ούτε τη συνέχεια, αν δεν υπήρχε αυτό το μυσταγωγικό και μοναδικό μέρος στο Νομό Αργολίδος-και σε ολόκληρο τον πλανήτη.