Οι δύο πόλεμοι της Ουκρανίας

Καθώς η σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας συνεχίζεται, εστιάζουμε στον στρατιωτικό αγώνα. Μια λιγότερο ορατή αλλά εξίσου σημαντική μάχη διεξάγεται εντός των θρησκευτικών κοινοτήτων της Ουκρανίας. Αυτή η σύγκρουση αποκαλύπτει την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ της πίστης, του εθνικισμού, της κρατικής εξουσίας και του συνεχιζόμενου πολέμου. Η Ουκρανία ήταν ιστορικά στο κέντρο του ορθόδοξου κόσμου της Ανατολικής Ευρώπης. Στις όχθες του ποταμού Δνείπερου στο Κίεβο γεννήθηκε η Ανατολικοευρωπαϊκή Ορθοδοξία το 988 μ.Χ. ως σλαβικό παρακλάδι της Ελληνικής Ορθοδοξίας του Βυζαντίου. Υιοθέτησε στη λειτουργία τη σλαβική, μια πρωτο-σλαβική γλώσσα, που εξακολουθεί να χρησιμοποιεί η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (UOC), η μεγαλύτερη θρησκευτική οργάνωση στη χώρα.

Το 2019 ιδρύθηκε η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (OCU), σύμφωνα με το όραμα του Πέτρο Ποροσένκο «ένα έθνος, μια Εκκλησία». Ο Ποροσένκο πίστευε ότι μια ανεξάρτητη, εθνική εκκλησία ήταν απαραίτητη για την εθνική ασφάλεια, σε αντίθεση με την παραδοσιακή ορθόδοξη εκκλησία, η οποία ήταν ανεξάρτητη, αλλά διατήρησε την κληρονομιά της εκκλησιαστικής σύνδεσης με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Η νέα Εκκλησία OCU επέδειξε τον εθνικισμό της αντικαθιστώντας στη λειτουργία τη σλαβική με την ουκρανική γλώσσα.

Μετά την ρωσική εισβολή, η ουκρανική κυβέρνηση ανακοίνωσε σειρά κατασταλτικών μέτρων εναντίον της UOC, την οποία προσπάθησε να ταυτίσει με τη Ρωσική Εκκλησία. Στις 2/12/2022, ο Πρόεδρος Ζελένσκι ανακοίνωσε ένα διάταγμα που απαγόρευε τις δραστηριότητες θρησκευτικών οργανώσεων «που συνδέονται με κέντρα επιρροής» στη Ρωσία και είπε ότι οι κρατικές υπηρεσίες θα εξετάσουν τους δεσμούς μεταξύ της παραδοσιακής UOC και της ρωσικής Εκκλησίας. Αν είστε Ουκρανός πατριώτης, είπε ο Πρόεδρος Ζελένσκι, η UOC δεν μπορεί να είναι το πνευματικό σας σπίτι.

Λίγο μετά την ομιλία του Ζελένσκι, παρακολούθησα τη λειτουργία στη ρωσική Εκκλησία στη Γενεύη, όπου βρισκόμουν, ελπίζοντας να κατανοήσω καλύτερα την σχέση πολέμου και θρησκευτικής ταυτότητας. Εκεί, συνάντησα Ρώσους και Ουκρανούς (από τη ρωσόφωνη Ανατολή και από τη Δύση). Συνάντησα έναν βετεράνο των ουκρανικών ειδικών δυνάμεων, της SBU, ο οποίος μου είπε ότι πολέμησε στο Ντονμπάς το 2014 και αργότερα πήγε στη Ρωσία για πνευματική επίσκεψη. Ήταν πολύ επικριτικός γι’ αυτό που ισχυρίστηκε ότι είναι δίωξη από την ουκρανική κυβέρνηση της Εκκλησίας του, της UOC. Σαφώς, υπήρχε κάτι περισσότερο από το αφήγημα του Προέδρου Ζελένσκι που απεικόνιζε την UOC σαν πολιτική πέμπτη φάλαγγα – αφήγηση που διαχύθηκε από τα ΜΜΕ σε Ευρώπη και ΗΠΑ.

Η έρευνά μου με οδήγησε στις ενορίες και της παραδοσιακής UOC και της νέας OCU σε όλη την Ουκρανία, από το Chernivtsi, στο Khmelnytskyi, στο Κίεβο και στην Οδησσό, όπου έκανα εις βάθος συνεντεύξεις με ενορίτες, θρησκευτικούς ηγέτες, πολιτικούς ακτιβιστές, κυβερνητικούς αξιωματούχους, βουλευτές, δημοσιογράφους, στρατιώτες και απλούς πιστούς. Παρακάτω είναι οι παρατηρήσεις μου.

Κατασχέσεις εκκλησιών με τη βία

Στις δεκάδες και δεκάδες ενορίες που επισκέφτηκα σε όλη την Ουκρανία τον περασμένο Δεκέμβριο, εμφανίστηκε ένα παρόμοιο μοτίβο που εκτυλίσσεται από το 2014: Ιερείς και ενορίτες της (παραδοσιακής) UOC εκδιώχθηκαν βίαια από τις εκκλησίες τους, οι οποίες δόθηκαν στη νέα OCU. Στην Korytne, κοντά στο Chernivtsi, η τοπική εκκλησία είχε αφαιρεθεί βίαια από την UOC δύο εβδομάδες πριν. Οι ενορίτες έκτοτε παρακολουθούσαν λειτουργία σε ιδιωτικές κατοικίες. Επισκέφτηκα το νέο χώρο, όταν τον καθαγίαζε ο μητροπολίτης του Τσερνίβτσι, Vladika Melety (Egorenko).

Πλήθος πιστών είχε συγκεντρωθεί έξω, περιμένοντας την άφιξη του Μητροπολίτη. Το λιτό μονώροφο κτίριο έμοιαζε περισσότερο με αχυρώνα παρά με εκκλησία. Μόλις άρχισε η λειτουργία, οι ηλικιωμένοι και οι νέοι γονάτισαν στο παγωμένο πεζοδρόμιο. Οι ενορίτες κρατούσαν τα χειμωνιάτικα μπουφάν και τα γάντια τους. Το δωμάτιο ήταν πολύ μικρό για τις 50 οικογένειες της ενορίας. Δύο αγόρια πηγαινοέρχονταν στο πίσω μέρος του δωματίου για να βγάλουν τα απαραίτητα από δύο μεγάλες βαλίτσες.

Πριν από δύο εβδομάδες, μου είπαν ενορίτες, άτομα έφτασαν στην εκκλησία με πλαστά έγγραφα για να πάρουν στην κατοχή τους το ακίνητο. Αυτά τα άτομα δεν ανήκαν στην Εκκλησία τους UOC, είπαν. Άλλοι ήταν από το χωριό, άλλοι όχι. Έδιωξαν τους ενορίτες και έκλεισαν την εκκλησία. Την επιδρομή ακολούθησε μια παράνομη συγκέντρωση που είχαν συγκαλέσει αυτά τα άτομα. Οι ενορίτες το έμαθαν από το Facebook. Η ενορία έχει το δικό της καταστατικό και μόνο ο ιερέας και οι ενορίτες μπορούν να συγκαλέσουν τέτοια συγκέντρωση. Η παράνομη συγκέντρωση έγινε την ημέρα που ανακοινώθηκε, γεγονός που δείχνει ότι η κίνηση είχε προγραμματιστεί. Η συγκέντρωση ενέκρινε νέο καταστατικό της ενορίας. Αν και είναι παράνομοι, οι τοπικές αρχές τους αναγνωρίζουν.

Η Olena, μια 60χρονη δασκάλα, κατηγορεί για τον διχασμό στην κοινότητα μια χούφτα εύπορες οικογένειες του χωριού. Αυτές οι οικογένειες δεν πηγαίνουν στην Εκκλησία (UOC), αλλά ξεκίνησαν κινήσεις για να την πάρουν με την υποστήριξη των τοπικών αρχών, είπε. Άτομα εισέβαλαν σε λειτουργία, φορώντας στρατιωτικό εξοπλισμό. Έγιναν καταγγελίες στις αρχές, χωρίς αποτέλεσμα. Ο δήμαρχος, που εντάχθηκε στη νέα Εκκλησία (OCU), εμπλέκεται σεόλα αυτά, είπε η Olena.

Στο Miliieve, η εκκλησιαστική περιουσία της UOC μεταφέρθηκε βίαια στην OCU το 2014. Οι ενορίτες δεν ήταν παρόντες στην εκκλησία όταν την κατάσχεσαν. Άτομα ανέλαβαν παράνομα την κυριότητα του ακινήτου και στη συνέχεια το κατέγραψαν εκ νέου, με την υποστήριξη της αστυνομίας και των υπηρεσιών ασφαλείας. Της κατάσχεσης είχε προηγηθεί επίσημη συγκέντρωση, που οργανώθηκε με τη βοήθεια τοπικών και περιφερειακών κυβερνητικών στελεχών. Εμπόδισαν, μάλιστα, τους ενορίτες να συμμετάσχουν στη συγκέντρωση. Ο Ιβάν Βερένκα ήταν ιερέας της ενορίας από το 2007 έως το 2013. «Η εκκλησία μας αφαιρέθηκε το 2014 με την κατηγορία ότι ήταν συνδεδεμένη με τη Μόσχα», μου είπε. Οι ενορίτες που παρέμειναν στην παραδοσιακή UOC έχτισαν νέα εκκλησία, η οποία κάηκε φέτος από εμπρησμό, μου είπαν.

Στη Zadubrivka, επίσης κοντά στο Chernivtsi, μπήκα για κυριακάτικη λειτουργία σε ένα μικρό ιδιωτικό σπίτι. Οι ενορίτες τελούσαν εκεί ακολουθίες από τότε που απαλλοτριώθηκε η εκκλησία τους. Ο χώρος αποτελούνταν από δύο μικρά δωμάτια, που η χορωδία στριμώχνονταν δίπλα στην πόρτα της εισόδου. Οι τοπικές αρχές ξεκίνησαν την απαλλοτρίωση τον Ιανουάριο 2019, μου είπαν, υποστηρίζοντας ότι μια συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε στις 24 Ιανουαρίου είχε αποφασίσει η ενορία να δοθεί στη νέα Εκκλησία OCU. Εκείνη την περίοδο, ομάδες ανθρώπων έρχονταν περιοδικά στην εκκλησία και απειλούσαν τους ενορίτες που ήταν συγκεντρωμένοι μέσα. Οι ενορίτες έμειναν μια νύχτα στην εκκλησία για να την προστατεύσουν.

Στις 30/5/2019, καθώς δώδεκα ενορίτες προσεύχονταν, άτομα με μάσκες εισέβαλαν στην εκκλησία και άρχισαν να τους χτυπούν για περίπου 20 λεπτά και να σπάζουν αντικείμενα στην εκκλησία. «Μπορέσαμε να υπερασπιστούμε την εκκλησία μας», μου είπε ένας ενορίτης. Λίγοι τραυματίστηκαν και πήγαν στο νοσοκομείο. Τον Απρίλιο 2023, όμως, οι ενορίτες εκδιώχθηκαν βίαια από την εκκλησία τους. Συνέβη κατά τη διάρκεια της κηδείας ενός στρατιώτη. Άτομα με στρατιωτικές στολές εισέβαλαν στην εκκλησία, έσπασαν τις πόρτες και χτύπησαν ενορίτες, στέλνοντας πολλούς στο νοσοκομείο. Οι ενορίτες αναγνώρισαν ορισμένους επιτιθέμενους όταν ήταν από το χωριό, ενώ άλλοι όχι. Αστυνομικοί και στρατιωτικοί απέκλεισαν την εκκλησία για να εμποδίσουν τους ενορίτες να επιστρέψουν. Μετά το τέλος της κυριακάτικης Λειτουργίας, επισκέφτηκα την εκκλησία που είχε καταληφθεί από την OCU, λίγα μέτρα πιο πέρα. Μια χούφτα πιστών ήταν μέσα, σε σύγκριση με το ασφυκτικά γεμάτο ιδιωτικό σπίτι όπου είχαν συγκεντρωθεί οι αποστερημένοι. Στην κορυφή της εκκλησίας κυμάτιζε μια μεγάλη ουκρανική σημαία.

Στο Malyi Kuchuriv, στο Chernivtsi, η ενορία συγκεντρώνεται τώρα κάτω από ένα λευκό μουσαμά για την κυριακάτικη Λειτουργία. Οι μισοί ενορίτες δεν παρευρίσκονται λόγω του κρύου και των ακατάλληλων συνθηκών. Η εκκλησία τους, που την έχτισαν εξ ολοκλήρου με τα χέρια τους, κατασχέθηκε στις 18 Μαρτίου 2023 και δόθηκε στην OCU. Ένας 40χρονος της χορωδίας, αφηγήθηκε τι έγινε την ημέρα που κατασχέθηκε η εκκλησία με τη βοήθεια της αστυνομίας. Έγινε κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας, είπε. «Ήμουν μέσα κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας όταν άκουσα κάποιον να φωνάζει από τον πόνο. Μια ομάδα ατόμων είχε φτάσει με πλαστά έγγραφα που δήλωναν ότι η εκκλησία είχε δοθεί στην OCU». Τα άτομα δεν ανήκαν στην εκκλησία μας ούτε ήταν από το χωριό. Ενορίτες κάλεσαν την αστυνομία, αλλά η αστυνομία βοήθησε τους δράστες!

Μου έδειξε φωτογραφίες και βίντεο από την κατάσχεση. Οι ενορίτες ξυλοκοπήθηκαν, μεταξύ άλλων με σιδερένιους σωλήνες. Ο ίδιος πληγώθηκε. Ένας δράστης, που λέει ότι ήταν γραμματέας του δημάρχου, έκοψε το ένα του δάχτυλο με σιδερένια ράβδο. Σε μια φωτογραφία, ένας άνδρας φαίνεται να στέκεται στους χώρους της εκκλησίας τυλιγμένος με μια ουκρανική σημαία. Μια άλλη φωτογραφία έδειχνε το κομμένο τμήμα ενός δακτύλου σε λίμνη αίματος.

Ο πατήρ Πέτρος, που ήταν στην ενορία για 14 χρόνια, μου έδειξε βίντεο. Είπε ότι η ομάδα που κατέλαβε την εκκλησία δεν ανήκε στην ενορία και ήρθε μαζί με τις τοπικές αρχές και την αστυνομία, λέγοντας: «Η δύναμη είναι με το μέρος μας». Ακολούθησε μια αιματηρή συμπλοκή, με παιδιά και ηλικιωμένους να ξυλοκοπούνται, ενώ η αστυνομία παρακολουθούσε, είπε. Οι ενορίτες αναγκάστηκαν να βγουν έξω, οι πόρτες της εκκλησίας κλειδώθηκαν και θρησκευτικά και προσωπικά αντικείμενα αφαιρέθηκαν. Σύμφωνα με τον πατέρα Πέτρο, κατά τη διάρκεια μιας επόμενης συνάντησης με τις τοπικές αρχές, ο δήμαρχος απέρριψε το αίτημά τους για ένα σπίτι προσευχής, λέγοντας: «Δεν έχουμε χώρο για τέτοιους εχθρούς όπως εσείς». Ένας άλλος ενορίτης είπε ότι μέλη της SBU ήταν παρόντα στην κατάσχεση.

Στο Tovtry, περίπου 30 χλμ από το Chernivtsi, η ενορία της UOC συναντιέται σε ανακαινισμένο κατάστημα. Η εκκλησία τους κατασχέθηκε τον Μάιο 2019, όταν έφτασε η αστυνομία με αξιωματούχους και ζήτησε τα κλειδιά. Όταν ο ιερέας αρνήθηκε, επέστρεψαν και έσπασαν τις κλειδαριές. Κατά την είσοδό τους δεν ήταν παρόντες ενορίτες. Δικηγόρος που εκπροσωπούσε την ενορία υπέβαλε καταγγελία για παράνομη κατάσχεση, αλλά οι αρχές την απέρριψαν, δείχνοντάς του έγγραφα ότι η ενορία είχε αποφασίσει να η εκκλησία να δοθεί στο OCU. Μετά την απαλλοτρίωση της εκκλησίας, οι ενορίτες αρχικά προσεύχονταν έξω από την εκκλησία προτού τους απαγορευτεί. Στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν στο δρόμο. Όταν ο καιρός έγινε πολύ κρύος, μετακόμισαν σε ένα κατάστημα που μετατράπηκε σε τόπο λατρείας.

Στο Hvardiiske, στο Khmelnytskyi, φήμες για απαλλοτρίωση άρχισαν να κυκλοφορούν το 2018. Το 2019, ομάδα που δεν ήταν ενορίτες σχημάτισε νέα ενορία της νέας Εκκλησίας OCU. Μου είπαν ότι ένας πλούσιος τοπικός αγρότης ονόματι Viktor Anadolich συγκέντρωσε 800 υπογραφές και από γειτονικά χωριά. Στις 3 Φεβρουαρίου 2019, συγκάλεσαν επίσημη ενοριακή συγκέντρωση όπου αποφασίστηκε ότι η ενορία της UOC ήταν πλέον της OCU. Το κτίριο της εκκλησίας κλειδώθηκε. Οι ενορίτες αναγκάστηκαν να προσεύχονται έξω για τρία χρόνια. Η εκκλησία τους είναι ακόμα κλειδωμένη και άδεια, είπαν.

Στο Raikivtsi, στο Khmelnytskyi, οι ενορίτες συναντήθηκαν σε ιδιωτικό σπίτι από τότε που οι τοπικές αρχές κατέλαβαν την εκκλησία το 2019. Η δήμαρχος, Hanna Shevchuk, ισχυρίστηκε ότι η κατάσχεση ήταν νόμιμη. Οι ενορίτες είχαν το δικαίωμα να πάρουν μόνο ένα κλάσμα των θρησκευτικών και προσωπικών τους αντικειμένων από την εκκλησία. Μια γυναίκα ενορίτης έδωσε το σπίτι της μέχρι να αρχίσει ο πόλεμος. Τότε φοβήθηκε και η ενορία μετακόμισε σε μια νεόκτιστη εκκλησία. Το μη θερμαινόμενο κτίριο ήταν κρύο και υγρό όταν το επισκέφτηκα. Οι ενορίτες μου είπαν ότι η κατασχεμένη εκκλησία επί του παρόντος δεν χρησιμοποιείται από την OCU.

Στη Ruzhychna, στο Khmelnytskyi, οι ενορίτες της Ανάληψης της Θεοτόκου συναντώνται τώρα σε μια σκηνή από μουσαμά. Η θερμοκρασία μέσα ήταν όσο και έξω όταν την επισκέφτηκα. Η κατάσχεση της παλιάς τους εκκλησίας επικυρώθηκε από τα δικαστήρια, μου είπε ο αρχιερέας της ενορίας Volodymyr… Στις 5/6/2022 έφτασε στρατιωτικό προσωπικό και αντικατέστησε τις κλειδαριές στις πύλες της εκκλησίας.

Στο Trebukhiv, ένα προάστιο του Κιέβου, παρακολούθησα Λειτουργία υπό τον πατέρα Μιχαήλ σε σκηνή από μουσαμά. Στο εσωτερικό, εικόνες και κεριά αναδημιουργούσαν τα βασικά στοιχεία μιας κανονικής εκκλησίας. Χιόνι συσσωρεύτηκε έξω. Η σκηνή είχε μόνο μια μικρή θερμάστρα με καύση ξύλου που παρείχε λίγη ζεστασιά αλλά άφθονο κίνδυνο πυρκαγιάς. Η παλιά εκκλησία κατασχέθηκε στις 22/4/2023, όταν ένα πλήθος εισέβαλε στο κτίριο και παρουσίασε, όπως είπε ο πατέρας Μιχαήλ, παράνομα έγγραφα που ισχυρίζονταν ότι η εκκλησία είχε επίσημα δοθεί στην OCU. Την ίδια μέρα, λέει ο πατέρας Μιχαήλ, «Η 7χρονη κόρη μου, η σύζυγός μου και εγώ εκδιωχθήκαμε από το σπίτι μας όταν κατασχέθηκε η εκκλησία μας». Εκείνο το βράδυ, τα τοπικά ΜΜΕ ανέφεραν ότι η ενορία του είχε μεταπηδήσει στην OCU.

Στο Κίεβο, επισκέφθηκα ενορίες μέσα και γύρω από την πόλη. Ο οδηγός μου, πατέρας Sergiy, μου ανέφερε ότι κινδύνευε να συλληφθεί, επειδή βοήθησε την εκκλησία του να αμυνθεί. Ο πατέρας Sergiy είχε εγκαταλείψει τη ρωσοκρατούμενη Χερσώνα το 2022, επειδή αρνήθηκε να εργαστεί υπό ρωσική κατοχή. Στο Κίεβο, ο νεαρός ιερέας βοήθησε στον συντονισμό της υπεράσπισης της νέας εκκλησίας του όταν έγινε στόχος βίας. Η ουκρανική κυβέρνηση συνέλαβε και φυλάκισε τον πατέρα Sergiy λίγες εβδομάδες μετά την επίσκεψή μου. Τον Απρίλιο, ένας κοινός φίλος μου έστειλε μήνυμα: «Ανησυχούμε για την υγεία του. Δεν έχει τα φάρμακά του, είναι πολύ άρρωστος. Δεν ξέρουμε πόσο καιρό θα είναι στη φυλακή».

Όταν μια ενορία ζήτησε νομική προστασία, προσφεύγοντας για κατασχέσεις εκκλησιών, πράξεις βίας ή άλλες καταχρήσεις, οι προσφυγές απορρίφθηκαν, καθυστερούσαν, ή αγνοήθηκαν. Στο Hvardiiske, δικαστική απόφαση επικύρωσε την εγγραφή της ενορίας στην OCU. Η υπόθεση κράτησε τρία χρόνια μετά την κατάσχεση της εκκλησίας στις 3/2/2019, κατά τη διάρκεια της οποίας οι ενορίτες προσεύχονταν και παρακολουθούσαν Λειτουργία έξω. Μετά από πολλαπλές προσφυγές, τα δικαστήρια αποφάνθηκαν τελικά κατά της UOC.

Στη Boyarka, κοντά στο Κίεβο, η ενορία εγκατέλειψε τη δαπανηρή και παρατεταμένη δικαστική προσφυγή. Η εκκλησία κατασχέθηκε τον Απρίλιο 2023 και η κοινότητα άρχισε να κάνει λειτουργίες σε σπίτια, στο δάσος και κάτω από αυτοσχέδια σκηνή. Στο Trebukhiv, η δικαστική υπόθεση αναβλήθηκε επανειλημμένα και ακόμα περιμένει.

Στρατολογία και ΜΜΕ

Η στρατιωτική στράτευση έχει χρησιμοποιηθεί ως όπλο κατά της παραδοσιακής Εκκλησίας UOC. Στην περιοχή Ruzhychna του Khmelnytskyi, όπου οι ενορίτες στην εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου εκδιώχθηκαν από τον τόπο λατρείας τους τον Απρίλιο 2023, στρατιωτικοί ήρθαν πολλές φορές για να στρατολογήσουν ενορίτες κατά τη διάρκεια των ακολουθιών στο ιδιωτικό σπίτι όπου είχαν μετεγκατασταθεί. Πολλοί άνδρες από την ενορία δεν παρακολουθούν πια τις λειτουργίες. Πιστεύουν ότι η στράτευση είναι επιλεκτική λόγω της σχέσης τους με την UOC. Στην Κορύτνη, ένας ενορίτης του οποίου ο γιος πολεμά αυτή τη στιγμή στο μέτωπο και δήλωσε πατριώτης, είπε ότι μέλη της ενορίας φοβούνταν να πάνε στην εκκλησία επειδή θα έστελναν γιους και συζύγους στο μέτωπο.

Στο Khmelnytskyi, στον καθεδρικό ναό του Αγίου Γεωργίου του Νικηφόρου στις 2/4/2023, δύο άτομα έσπρωξαν έναν διάκονο που διάβαζε το ευαγγέλιο και κατέγραψαν το περιστατικό και τη συμπλοκή που ακολούθησε. Βίντεο της εκδήλωσης, που έδειχναν μόνο τη μάχη σώμα με σώμα, μεταδόθηκαν την ίδια μέρα από το τοπικό κανάλι Expresso. Λίγο αργότερα, ενορίτες ανέφεραν ότι ένα κύμα ανθρώπων που εξοργίστηκαν από το βίντεο που είχαν δει στις ειδήσεις συγκεντρώθηκαν στον καθεδρικό ναό, απειλώντας τους “φιλορώσους”. Το πλήθος χωρίστηκε σε δύο μέρη. Νέοι άρχισαν να επιτίθενται στο κτίριο. Μια άλλη ομάδα οργάνωσε επιτόπου εκλογές στην αυλή του καθεδρικού ναού για να δοθεί η εκκλησία στην OCU. Στήθηκαν έξι πίνακες με λίστες έτοιμες με υπογραφές. Μετά τις 7 το απόγευμα, το πλήθος κινήθηκε για να εκδιώξει ενορίτες και ιερείς. Είδα βίντεο που ένας ιερέας καταδιώκεται και παρενοχλείται καθώς επέστρεφε στο σπίτι του.

«Μας αποκαλούν Μοσκοβίτη», είπε ο Ιβάν Βερένκα, ο βοηθός ιερέας της ενορίας της UOC στο Μιλιέβε. «Αλλά μας ξέρουν, ξέρουν ότι είμαστε Ουκρανοί». Γιατί λοιπόν σε λένε έτσι, ρώτησα. Η τηλεόραση και άλλες πηγές έχουν επηρεάσει την κοινότητα, ισχυρίζεται ο Βερένκα. «Πιστεύουν τα ΜΜΕ, όχι τους ανθρώπους, όχι τους ιερείς», είπε. Πρώην φίλοι του προσβάλλουν τώρα τον Βερένκα και τον έχουν απειλήσει με βία. Ο πατέρας Νικήτας, ένας δικηγόρος που εκπροσωπεί την εκκλησία σε νομικές υποθέσεις, μου είπε ότι η UOC μπλοκάρεται δεν περνάνε στα ΜΜΕ λεπτομέρειες σχετικά με κατασχέσεις εκκλησιών, επιθέσεις και άλλα περιστατικά. Η κυβέρνηση, είπε, χρησιμοποιεί την SBU για να διώξει την UOC κατασκευάζοντας ποινικές υποθέσεις για να παρουσιάσει την Εκκλησία σαν εγκληματία και στη συνέχεια να διαδώσει αυτές τις πληροφορίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Κράτος και Εκκλησία

Ρώτησα τον επικεφαλής θρησκευτικών υποθέσεων της ουκρανικής κυβέρνησης, Βίκτορ Γελένσκι, σχετικά μετη βίαιη μεταφορά εκκλησιών από την UOC στην OCU. Αυτό είναι θέμα της κάθε τοπικής αρχής, μου απάντησε. «Η κεντρική κυβέρνηση δεν συμμετείχε». Ρώτησα για τον αντίκτυπο στις ενορίες της UOC των μέτρων της κυβέρνησής του, όπως αυτά που ανακοίνωσε ο Zelensky τον Φεβρουάριο 2022. Ο Ζελένσκι ισχυρίστηκε ότι η κυβέρνησή του δεν μεταχειρίστηκε κανέναν θρησκευτικό παράγοντα με τρόπο που εισάγει διακρίσεις. Είπε επίσης ότι το γραφείο του πρόσφερε στην UOC, με τη μορφή δημόσιας επιστολής, την ευκαιρία να επιδείξει οικειοθελώς τις ενέργειες που είχε κάνει η Εκκλησία για να διακόψει τους δεσμούς με τη Ρωσική Εκκλησία. «Για λόγους που δεν μπορώ να καταλάβω πλήρως, δεν άκουσαν τις προτάσεις μου», είπε.

Οι κληρικοί της UOC, με τους οποίους μίλησα, είπαν ότι απάντησαν με πολλές τέτοιες επιστολές στον Yelensky. Αμφισβήτησαν τι εννοούσε ο Yelensky με το «σπάσιμο όλων των δεσμών με το ρωσική Εκκλησία». Αν αναφερόταν στον έλεγχο της Μόσχας ή στην υποστήριξη του επιτιθέμενου, τότε η UOC είχε ήδη τερματίσει οποιουσδήποτε τέτοιους δεσμούς. Αν αναφέρθηκε ότι ελέγχεται από τη ρωσική Εκκλησία, ή ότι «υποστηρίζει τον επιτιθέμενο», δεν ισχύει τίποτα τέτοιο. Μου είπαν ότι ο τελευταίος δεσμός που απέμεινε με τη ρωσική Εκκλησία ήταν η αναφορά στον Πατριάρχη Κύριλλο στη λειτουργία, όπως γίνεται για όλους τους άλλους εν ζωή Ορθόδοξους Πατριάρχες. Στις 27/5/2022, το Συμβούλιο της UOC ενέκρινε νέο καταστατικό, καθιστώντας την αυτοδιοικούμενη Εκκλησία. Η UOC διορίζει τους επισκόπους και τους ιερείς. Η αναφορά του Πατριάρχη Κυρίλλου στη λειτουργία έχει αφαιρεθεί. Οι ιερείς έχουν εντολή να αναφέρουν τον επίσκοπο, τον αρχιεπίσκοπο ή τον μητροπολίτη τους. Επίσκοποι, αρχιεπίσκοποι και μητροπολίτες έχουν εντολή να αναφέρουν τον Μακαριώτατο Μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Onufrii.

Οι κληρικοί προειδοποίησαν ότι εάν η UOC έκανε δημόσια πολιτική δήλωση για πλήρη ρήξη με τη ρωσική Εκκλησία, η ρωσική Εκκλησία πιθανότατα θα ξεκινούσε διαδικασία σχίσματος, οδηγώντας άλλες εθνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες να βλέπουν την UOC διαφορετικά και να καταστραφεί η κανονική θέση της UOC εντός της παγκόσμιας Ορθόδοξης Κοινότητας μπορεί κάλλιστα να είναι η πραγματική πρόθεση της ουκρανικής κυβέρνησης.

Ανησυχίες από τον ΟΗΕ

Αν και η υπόθεση έχει λάβει ελάχιστη προσοχή στις ΗΠΑ, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν λάβει υπόψη τις πράξεις βίας, τις κατασχέσεις εκκλησιών και τις καταχρήσεις κατά των κοινοτήτων της UOC. Οι επισκέψεις μου γίνονταν συχνά στα χνάρια των εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ, απηχώντας τις πληροφορίες και τις ανησυχίες που εκφράστηκαν από όλους τους ανεξάρτητους μηχανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ στις εκθέσεις, τις επιστολές και άλλες αναφορές τους για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της θρησκευτικής ελευθερίας στην Ουκρανία. Διαβάζοντας μερικές από τις αναφορές που παρήγαγαν οι έρευνές τους, αναγνώρισα πολλά ευρήματα παρόμοια με τα δικά μου.

Παράδειγμα, η τριμηνιαία έκθεση που δημοσιεύει η Ύπατη Αρμοστεία για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Η έκδοση του Ιουλίου 2024 διαπίστωσε ότι «οι ουκρανικές αρχές συνέχισαν να λαμβάνουν μέτρα κατά ατόμων που συνδέονται με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (UOC)». Η αναφορά του προηγούμενου τριμήνου τεκμηριώνει μια υπόθεση που έλαβε χώρα λίγες μόλις ημέρες αφότου έφυγα από την Ουκρανία, την κατάληψη του καθεδρικού ναού της Παναγίας του Καζάν στη Vinnytsia: Στις 28/12/2023, ομάδα ατόμων επιτέθηκε, με τουλάχιστον δύο από αυτούς να ισχυρίζονται ότι είναι στρατιώτες. Οι παρόντες αστυνομικοί δεν επενέβησαν.

Στις 9/1/2024, ομάδα περίπου 30 ατόμων που φορούσαν στολές παραλλαγής χωρίς διακριτικά χρησιμοποίησαν δύο βαριά κατασκευαστικά οχήματα για να σπάσουν τις πύλες και τον φράκτη του ναού και εισέβαλαν με το ζόρι στην εκκλησία της UOC. Ξυλοκόπησαν τον κληρικό και δύο ενορίτες, οι οποίοι τραυματίστηκαν ελαφρά. Τουλάχιστον εννέα άτομα δέχθηκαν σωματική επίθεση κατά τη διάρκεια των δύο περιστατικών. Μόνο δύο θύματα υπέβαλαν καταγγελίες στην αστυνομία, η μία εκ των οποίων αποσύρθηκε αργότερα. Τα περισσότερα θύματα είπαν ότι δεν υπέβαλαν καταγγελίες επειδή φοβούνταν αντίποινα, όπως απειλές από γείτονές τους ή απόλυση από τη δουλειά τους.

Οι εκθέσεις του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα περιγράφουν επίσης τον ρόλο που διαδραμάτισε το νομικό σύστημα και οι τοπικές αρχές: «Η OHCHR κατέγραψε έξι περιπτώσεις σε πέντε περιοχές όπου ομάδες ανθρώπων εισέβαλαν βίαια σε εκκλησίες της UOC, δικαιολογώντας τις ενέργειές τους με αποφάσεις των τοπικών αρχών για εγγραφή νέων θρησκευτικών κοινοτήτων στην OCU στην ίδια διεύθυνση με τις υπάρχουσες κοινότητες της UOC». Οι αναφορές ευθυγραμμίζονται με τις παρατηρήσεις μου σχετικά με την αποτυχία των αρχών επιβολής του νόμου να προστατεύσουν τις κοινότητες της UOC: «Το OHCHR έχει τεκμηριώσει προηγουμένως ότι οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου δεν έλαβαν τα κατάλληλα μέτρα για την πρόληψη και την αντίδραση στη βία που σχετίζεται με συγκρούσεις που εμπλέκουν την UOC».

Οι ανησυχίες του ΟΗΕ για τη θρησκευτική ελευθερία στην Ουκρανία δεν ξεκίνησαν με τον τρέχοντα πόλεμο. Ήδη από τον Οκτώβριο 2018, ειδικοί εισηγητές του ΟΗΕ έστειλαν κοινή επιστολή στην κυβέρνηση της Ουκρανίας προειδοποιώντας την για σειρά πράξεων βίας που φαινόταν να παραβαίνουν το διεθνώς αναγνωρισμένο δικαίωμα στην ελευθερία της θρησκείας και των πεποιθήσεων. Τα περιστατικά περιελάμβαναν επιθέσεις και κατάληψη χώρων λατρείας που ανήκουν στην UOC και πράξεις εκφοβισμού, παρενόχλησης και απειλών κατά των ιερέων, ακόμα και για δολοφονία τους. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξής μας στη Ruzhychna, ο αρχιερέας Volodymyr ανέφερε ότι πριν από δύο χρόνια είχε δεχτεί επίσκεψη από ειδικούς του ΟΗΕ, στους οποίους μίλησε για την τύχη της ενορίας του. Δύο χρόνια αργότερα, εξακολουθούσε να τελεί την Λειτουργία κάτω από μουσαμά.

Πολεμώντας και πεθαίνοντας για την Ουκρανία

Οι πολλές δεκάδες ενορίτες της UOC από τους οποίους πήρα συνέντευξη, θεωρούσαν τους εαυτούς τους πατριώτες. Πολλοί είχαν προσωπικές ιστορίες εθελοντισμού, μάχης και θανάτου για τη χώρα τους. «Είμαστε πατριώτες, έχουμε βοηθήσει τον στρατό μας από την αρχή [του πολέμου]», μου είπε ο αρχιερέας Volodymyr. «Λάβαμε ακόμη και πιστοποιητικά για τη βοήθεια που προσφέραμε στον στρατό». Μου έδειξε μια σημαία που υπέγραψαν τα μέλη της 33ης Ειδικής Μηχανοποιημένης Ταξιαρχίας σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την υποστήριξη που παρείχε η ενορία του.

Ρώτησα τι είδους υποστήριξη. Τεχνική βοήθεια, φαγητό, ψωμί, ρούχα και όλα όσα χρειάζονται, είπε. Παρέχουν αυτό που τους ζητείται να δωρίσουν, αυτό που χρειάζονται αυτή τη στιγμή οι στρατιώτες στην πρώτη γραμμή. Ρώτησα αν οι ενορίτες του συνέχισαν να το κάνουν αυτό παρά την απαλλοτρίωση της εκκλησίας τους. Ναι, είπε, σημειώνοντας ότι η 33η Ειδική Μηχανοποιημένη Ταξιαρχία έστειλε την υπογεγραμμένη σημαία πριν από ένα μήνα. Ένα μέλος της ενορίας του υπηρετεί ως εθελοντής στην ταξιαρχία, πρόσθεσε.

Ο πατέρας Γιούρι του καθεδρικού ναού της Αγίας Τριάδας μου έδειξε μια παρόμοια υπογεγραμμένη σημαία που παρουσίασαν οι στρατιώτες της ταξιαρχίας Τσερνίχιβ των ενόπλων δυνάμεων της Ουκρανίας ως αναγνώριση της βοήθειας που παρείχε η εκκλησία του. Η ταξιαρχία αποτελείται και από μέλη της ενορίας του. Ρώτησα τον πατέρα Γιούρι αν μέλη της ενορίας του υπηρέτησαν στην πρώτη γραμμή. Έβγαλε ένα βιβλίο με σελίδα μετά από σελίδα γεμάτη με ονόματα που αναφέρονται για προσευχές. Είπε ότι πάνω από 100 στρατιώτες υπηρέτησαν, τρεις είχαν σκοτωθεί και πολλοί είχαν τραυματιστεί.

Ένας στρατιώτης από την ενορία του Αρχιερέα Volodymyr πέθανε και η σορός του επέστρεψε στο χωριό την ημέρα πριν από την επίσκεψή μου. Η κηδεία έγινε την επόμενη μέρα. Ήταν ο τρίτος ενορίτης που έκανε την απόλυτη θυσία από την έναρξη του πολέμου τον Φεβρουάριο του 2022. Στο Hvardiiske, η Τάνια, μια 45χρονη μητέρα, μου είπε ότι έχασε τον 26χρονο γιο της στον πόλεμο. Οι κληρικοί της νέας Εκκλησίας OCU προσπάθησαν να αποτρέψουν την ταφή του γιου της στο νεκροταφείο της απαλλοτριωμένης εκκλησίας. Ενορίτες ανέφεραν άλλη μια περίπτωση που αποτράπηκε η ταφή στρατιώτη. Όταν ρωτήθηκε για τον αριθμό των στρατιωτών από την ενορία που συμμετείχαν στον πόλεμο, μου έδειξε μια λίστα που έδειχνε ότι περίπου 60 στρατιώτες μόνο από αυτήν την κοινότητα πολεμούν. Μια ενορίτης, η Luboi, είπε ότι ο εγγονός της βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο μέτωπο.

Στη Zadubrivka, η εκκλησία απαλλοτριώθηκε κατά τη διάρκεια της κηδείας ενός στρατιώτη. Ρώτησα πόσοι στρατιώτες από το χωριό είχαν πεθάνει. Πέντε στρατιώτες είχαν χάσει τη ζωή τους, μου είπαν. Στην Korytne, πήρα συνέντευξη από τον Michael, έναν 59χρονο ενορίτη της διωκόμενης UOC. Είπε ότι είχε υπηρετήσει για ένα χρόνο και τρεις μήνες και πολέμησε στο Μπαχμούτ και στο Χάρκοβο. «Μεταξύ των στρατιωτών, βοηθάμε ο ένας τον άλλο, χωρίς να ανησυχούμε σε ποια εκκλησία ανήκουμε», είπε. Εξέφρασε την απογοήτευσή του που τον αποκαλούσαν “φιλορώσο”, ενώ είχε πολεμήσει για την Ουκρανία. «Αν είμαστε πατριώτες και αγωνιζόμαστε για τη χώρα μας, γιατί η Εκκλησία μας κατηγορείται ότι επηρεάζεται από τη Ρωσία;»

---

Ο Flavius ​​Mihaies είναι ανεξάρτητος Γάλλος δημοσιογράφος που ασχολείται με τις συγκρούσεις και τις μειονότητες στη Μέση Ανατολή, την Αφρική και την Ανατολική Ευρώπη. Έχει προσφερει  συμβουλευτικες υηρεσιεςμεταξυ αλλων στην παγκοσμνια τραπεζα και το αμερικανο κογκρέσο.