Τέχνη: Η νεύρωση της επιτυχίας ή οι Έλληνες δεν είναι πια αυτό που ήταν…

Κοιτώντας πίσω στην Τέχνη, στον ελληνικό κινηματογράφο και στην θεατρική παράδοση (για όσους είναι άνω των 60 ετών σήμερα) διαπιστώνουμε μία δραματική αλλαγή από τα “αγνά” αγροτοκτηνοτροφικά-γεωργικά ήθη της προ αστυφιλίας περιόδου. Η απότομη εκβιομηχάνιση τής Ελλάδας και η έξαλλη αστικοποίηση ενός ευγενικού, φιλόξενου, αλληλέγγυου πληθυσμού (εδώ και αιώνες) επέφερε τέτοια χαοτική υβριδική μετάλλαξη στα ήθη και έθιμα που μήτε αστική κοινωνία δυτικού τύπου είμαστε, μήτε βαλκανικό έθνος, μήτε ασιατική αριστοκρατία.

Τέχνη και Ελλάδα

Εξηγούμαι: από την εποχή των Πελασγών υπήρχαν και διασώζονται ακόμη γονιμολατρικά έθιμα που σχετίζονται με τη σοδειά, με τις εποχές τού χρόνου, με την ευτυχία, με την επιβίωση… Ο άκρατος καταναλωτισμός μιας παραισθητικής “Κοινωνίας τής Αφθονίας” αφομοιώθηκε άτσαλα από πρώην μεροκαματιάρηδες (μεροδούλι-μεροφάι). Ακόμα και οι “χαροκόποι” τζίτζικες στριμώχνονται τώρα στην παραγωγή-κατανάλωση τού θεάματος, υποδυόμενοι τους μέρμηγκες, βιώνοντας άγχη κι εκδηλώνοντας νευρώσεις παντελώς άγνωστες μέχρι πρότινος στην Χερσόνησο τού Αίμου.

“Ο καιρός των τσιγγάνων” του Κουστουρίτσα και όλες οι ασπρόμαυρες μελοδραματικές κωμωδίες τής Φίνος Φιλμ, τα ρεμπέτικα κι ο παραδοσιακός Καραγκιόζης, ακόμα και το επιβαρυμένο επίσημο εορτολόγιο αντίκεινται στην ανταγωνιστική πραγματικότητα των “αναπτυγμένων” οικονομιών που μας εντάσσουν στις τάξεις τους, αν και είμαστε εν πολλοίς ανοικονόμητοι, χαοτικοί, unclassified.

Γίναμε Ευρωπαίοι ενώ είμαστε και Ασιάτες. Πλησιάζουμε εθιμικά και νοοτροπικά τούς προελληνικούς λαούς που βρέχονται από τη Μεσόγειο. Όταν ταξιδεύω στο Μαγκρέμπ, στη Συρία, στην Ιορδανία, στη Σικελία, στη Μάλτα… βρίσκω περισσότερη “Ελλάδα” από όταν είμαι στο Παρίσι, στην Κοπεγχάγη, στο Ελσίνκι ή στην Κρακοβία… Η Τέχνη μας είναι υβριδική και γι’ αυτό περιορισμένη. Ελάχιστοι καλλιτέχνες έσπασαν το φράγμα κι από “εθνικοί σταρ” γίνανε παγκόσμιοι (κυρίως στον εικοστό αιώνα και για λόγους τουριστικής ανάπτυξης).

Ο “ψωριάρης” παράμερα

Εάν δεν το κατανοήσουμε αυτό, εάν δεν το ερευνήσουμε επαρκώς, εάν δεν το αναλύσουμε και δεν επανασυνθέσουμε συνειδητά τη σύγχρονη φυσιογνωμία μας, η λογοτεχνία μας, ο κινηματογράφος, η θεατρική παραγωγή μας (με εξαίρεση τις βυσσοδομίες μας πάνω στο “πτώμα” του αρχαίου δράματος) θα είναι αξιοθρήνητα “επαρχιακές”, περιορισμένου βεληνεκούς. Και δεν μιλάω για το Όσκαρ ξένης ταινίας, δεν μιλάω για το Νόμπελ ή για άλλα παγκόσμια έπαθλα. Μιλάω για την απλή αναγνωσιμότητα της (χαμένης) “μετάφρασης” των όποιων έργων μας. Δεν φταίει απλώς ο περιορισμένος αριθμός αποδεκτών (χρηστών) τής ελληνικής γλώσσας. Είναι η νοοτροπία που έχει όλα τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των ανάδελφων πολιτισμικών υποσυνόλων.

Οι όποιες πολιτιστικές μας δράσεις κατατρύχονται από το σύνδρομο τού μολιερικού “Αρχοντοχωριάτη” ή των “Σοφολογιότατων”. Ουδεμία αίσθηση του μέτρου ή του χιούμορ. Οι Νεοέλληνες (έλεγε η Μελίνα στον Ιόλα, προειδοποιώντας τον) στερούνται χιούμορ, είναι σοβαροφανείς… Και σε όλα αυτά ήρθε να προστεθεί η νεύρωση της πάση θυσία “επιτυχίας” σε διεθνές επίπεδο. Εκεί ο διαγκωνισμός υπερβαίνει κάθε λογικό και ηθικό όριο.

Σαν τα αφρόψαρα που κατασπαράσσονται για μια μπουκιά ξερό ψωμί που πέφτει στα ρηχά, σαν τις μαρίδες, τις σαρδέλες, την αθερίνα που συναγωνίζεται τα σκυλόψαρα σε βουλιμία, σαν τους γιάπηδες που φοράνε ακόμα τσαρούχια, φουστανέλες και φέσια ανατολίτικα… στριμωχνόμαστε σε μια πολυπολιτισμική παγκοσμιοποιημένη (ψηφιακή και σε λίγο κβαντική) αγορά, που μας βλέπει λιγάκι σαν τον “ψωριάρη” που στέκεται παράμερα. Είτε το θέλουμε είτε όχι, η Κάλλας, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, ο Μητρόπουλος, ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ιόλας, η Παξινού, ο Βασιλικός δεν έχουν τα σημερινά ανάλογά τους.

Εξαιρέσεις στην Τέχνη…

Μεμονωμένες, ηρωικές, αυτοδύναμες, αυτόβουλες, αυτάρκεις και αυτόκλητες εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν απλώς τον κανόνα. Και δεν πρόκειται για την κρατική στήριξη σε καλλιτεχνικές και πολιτιστικές πρωτοβουλίες. Τι να σου κάνει το ταλαίπωρο το κράτος που έχει πολλές τρύπες να μπαλώσει; Τι να σου κάνουν τα μικροκονδύλια, τα επιδόματα, οι ενισχύσεις, οι επιχορηγήσεις που ενδέχεται να δημιουργούν και κηφήνες ενόσω οι εργάτριες μέλισσες λιμοκτονούν και οι “βασίλισσες” πάσχουν από υπογονιμότητα;

Όταν όλοι οι διδάκτορες επιστήμονες αυτής τής χώρας δεν απολαμβάνουν τον σεβασμό που δικαιούνται και ξενιτεύονται (ρίχνοντας ή όχι μαύρη πέτρα πίσω τους), όταν επικρατεί η οθωμανικού τύπου μετριοκρατία-αναξιοκρατία και όλα γίνονται στη λογική τής παρέας συν-μωρίας, όταν μεγάλοι πνευματικοί άνθρωποι που επαναπατρίστηκαν ή δεν αυτοεξορίστηκαν πέθαναν στην ψάθα, όταν το Κράτος Δικαίου επιφυλάσσει την ισονομία σε όσες και όσους καταγίνονται στην… επιδεξιότητα των μεταξωτών εξαρτημάτων (το λέω περιφραστικά), δυστυχώς, η “νεύρωση της επιτυχίας” θα κατατρύχει την νεοελληνική πνευματική ζωή ενόσω το διακύβευμα είναι από ελάχιστο έως ανύπαρκτο. Αλλιώς λέγοντάς το «δυο γάϊδαροι μαλώνανε σε ξένον αχερώνα».

Όταν η μεταφρασμένη νεοελληνική λογοτεχνία ξαναγίνει παγκόσμια, όταν ο κινηματογράφος και η πρωτότυπη δραματική-θεατρική παραγωγή δεν αναμασά ληγμένα προ πολλού ξένα πρότυπα, όταν τα φεστιβάλ μας ξαναγίνουν διεθνή κι όχι θλιβερά παρεΐστικα εξαμβλώματα, τότε θα χαρούμε όλοι/όλες/όλα την κοινωφελή μας “ανάσταση”. Έως τότε ας εργαζόμαστε σεμνά και ταπεινά (και –κυρίως– μην σπρώχνοντας εαυτούς τε αλλήλους) «για να ανεβάσουμε τον Ήλιο πάνω από την Ελλάδα» – για να θυμηθούμε τον ξεχασμένο πια οραματιστή και κακοπαθημένο στα γεράματά του Άγγελο Σικελιανό. Κανείς «δεν μπορεί να κρύψει το Φως κάτω από το χαλί». Η συκοφαντία: πανάρχαιο άθλημα με πολλούς πρωταθλητές. Η αναξιοκρατία καλά κρατεί. Η μετριοκρατία κόβει κάθε κεφάλι που προεξέχει. Δυσάρεστες διαπιστώσεις αλλά πραγματικές. Ας κάνουμε –επιτέλους– κάτι γι’ αυτό.