Ο Καζαντζάκης, το Ισραήλ και το Ιράν

Γιατί; Εδώ επιβάλλεται μια – βραχύτατη! – ιστορική αναδρομή. Αφότου οι Οθωμανοί Τούρκοι έφυγαν από τα Αλτάια Όρη, αρχική τους κοιτίδα, εγκαταστάθηκαν στην Περσία. Εκεί οιονεί εκπολιτίστηκαν και στη συνέχεια πέρασαν στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Έχοντας όμως ασπαστεί το Ισλάμ, υιοθέτησαν τη -για τους Μουσουλμάνους- ιερή αραβική γραφή, την οποία μπορούσαν ορθώς να διαβάζουν κυρίως οι “ουλεμάδες” (= ιεροδιδάσκαλοι).

Λόγω όμως της “περσικής αφετηρίας” της οθωμανικής εξάπλωσης, σημαντικοί όροι του κρατικού λεξιλόγιου παρέμειναν περσικοί. Ο περισσότερο χαρακτηριστικός αυτών των τελευταίων ήταν ο “σαχζαντέ” που σήμαινε ό,τι στα ελληνικά “διάδοχος [του θρόνου]”. “Σαχ” είναι ο βασιλιάς στα περσικά και “ζαντέ” ο γιος. Και στη δική μας, άλλωστε, γλώσσα μέχρι σήμερα υπάρχει το επώνυμο “Βεηζαδές” που δεν είναι παρά “ο γιος του μπέη”.

Τα περσικά όμως λίγοι Οθωμανοί ήταν σε θέση να εκμάθουν και να γράφουν/μιλούν σωστά. Έτσι, όταν κάποιος ήτανε πολύ μορφωμένος λεγόταν εγκωμιαστικώς για αυτόν: “Μιλάει φαριτζί!” Παρασυρμένο, λοιπόν, από τον “ρουν της Ιστορίας”, το εν λόγω τουρκικό ουσιαστικό κατέληξε “παλιομοδίτικο” νεοελληνικό επίρρημα. (“Χθες παγώνι, σήμερα φτερό ξεσκονίσματος”, όπως λένε και ξαναλένε οι νοτιοαμερικανοί φορτηγατζήδες.)

Ο Καζαντζάκης και η “Αποκάλυψη” της Μέσης Ανατολής

Και τώρα ας έλθουμε στον Νίκο Καζαντζάκη. Αυτός δεν υπήρξε μόνο κορυφαίος λογοτέχνης μας αλλά και έξοχος, φιλοσοφικών διαστάσεων, διανοητής με εκπληκτική κοσμογνωσία. Τα ανωτέρω σχετικά με τους Πέρσες και τη σχεδόν καθοριστική συμβολή τους στην πολιτιστική ανέλιξη της Εγγύς Ανατολής τα ήξερε πολύ καλά. Αυτό σποραδικώς διαπιστώνεται μέσω της ανάγνωσης των έργων του Συνακολούθως, ήταν σε θέση να διατυπώσει και προβάλει μία σωστή – και πολύ πέρα από τη συνήθη- αποτίμηση των Ελλήνων και του χαρακτήρα τους. Πώς έτσι; Η απάντηση έγκειται στην απώτερη καταγωγή του, η λεπτομερής, όμως, ανάλυση της οποίας κείται πέρα από τα όρια αυτού του άρθρου.

Πολύ σημαντικό βιβλίο του είναι ο “Τελευταίος Πειρασμός”, η δημοσίευση του οποίου προκάλεσε την οργή της Εκκλησίας, Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής. Σε αυτό ο εν λόγω συγγραφέας μας κυριολεκτικώς ξαναέγραψε την ιστορία του Ιησού Χριστού. Πολλοί από τους συλλογισμούς του, βέβαια, σήμερα αποδεικνύονται σφαλεροί∙ και οι αφηγηματικές “πιρουέττες” που συνακολούθως επιτελεί, παρά την αριστοτεχνία τους, δεν πείθουν. Σημασία όμως μεγάλη έχει η εξιστόρηση των βιωμάτων του Χριστού στην έρημο, όπου είχε αποτραβηχτεί, ώστε να αντλήσει δύναμη, προκειμένου τελεσφόρως να επιτελέσει την αποστολή του (Ματθ. 4:1-11). Εκεί ο διάβολος τού έδειξε “όλες τις βασιλείες του κόσμου και τη δόξα τους” και υποσχέθηκε να τού τις παραδώσει, εάν ο Ιησούς έστεργε να τον προσκυνήσει. Φυσικά ο Χριστός αρνήθηκε… και τα υπόλοιπα είναι γνωστά.

Το περίεργο είναι ότι στην αφήγηση του Καζαντζάκη, “όλες οι βασιλείες του κόσμου” περιορίζονται σε τέσσερις “εστίες ισχύος και διαφθοράς” – συγκεκριμένα τη Ρώμη, την Αλεξάνδρεια, την Ιερουσαλήμ και τη Βαβυλώνα. Αυτό προκαλεί εντύπωση, δεδομένου ότι οι τρεις πρώτες αποτελούσαν την εποχή του Χριστού βασικά κέντρα της ρωμαϊκής επικράτειας. Η Βαβυλώνα όμως; Γιατί; Ήδη το 538 π. Χ. αυτή είχε καταληφθεί από τον βασιλέα των Περσών Κύρο τον Μέγα και το αυτοκρατορικών διαστάσεων Κράτος της είχε αποσυντεθεί.

Ο Μεσσίας του Ισραήλ…

Μήπως ο Καζαντζάκης επηρεάστηκε από την ¨Αποκάλυψιν” του Ιωάννη; Πολύ πιθανό! Γιατί όμως, πέρα από αυτό, στις “βασιλείες του κόσμου” δεν αναφέρεται η Περσία; Και η σημασία αυτής της παράλειψης γίνεται κατανοητή, εάν ληφθεί υπόψη το ότι οι Πέρσες νικηφόρως ανέκοψαν την “προς ανατολάς” επέκταση των Ρωμαίων. Όπως, μάλιστα, τονίζουν Γάλλοι ερευνητές: “Λες και ήταν προαποφασισμένο οι Πέρσες διαχρονικώς να ηττώνται από τους Έλληνες, αλλά σταθερώς να νικούν τους Ρωμαίους”. Γιατί λοιπόν ο Καζαντζάκης αποφεύγει να αναφέρει το μόνο Κράτος που “αδιαλείπτως” κατέβαλλε τους Ρωμαίους, τους τότε κατ’εξοχήν εχθρούς του Ισραήλ;

Εδώ επιβάλλεται μια “κατάδυση στα βαθιά” της σκέψης του Καζαντζάκη. Χάρη στην έξοχη παρατηρητικότητά του είχε επισημάνει κάτι που κανένας άλλος συμπατριώτης μας δεν έχει μπορέσει να δει: Στις συλλογικές προσπάθειες των αρχαίων Εβραίων και τωρινών Ιουδαίων/Ισραηλιτών κατά κανόνα μπαίνουν επικεφαλής όχι πλούσιοι αλλά διανοούμενοι, που γενικώς χαρακτηρίζονται ως “Ραββί”(= Δάσκαλοι). Αυτό είναι λογικό, δεδομένου ότι μόνο ένας “Ραββί” είναι σε θέση να πει τι πρέπει να γίνει, ώστε να έλθει ο “[κατ’εξοχήν] Μεσσίας”(=διαχρονικός και πανίσχυρος βασιλέας του Ισραήλ). Ειδικώς το θέμα αυτό όμως ο Καζαντζάκης το θίγει μόνο περιστασιακώς στον “Τελευταίο Πειρασμό”.

Επικεντρώνει, πράγματι, το ενδιαφέρον του στην περίφημη προφητεία του Ιησού τη σχετική με την καταστροφή του Ναού των Ιεροσολύμων (Ματθ. 24: 2), την οποία ουσιαστικώς ανάγει σε μοναδική αιτία της Σταύρωσης. Έτσι όμως αφήνει κατά μέρος την Περσία, διότι ο ιδρυτής της αυτοκρατορίας της, Κύρος ο Μέγας (6oς αιώνας π.Χ.), θεωρείται από τον “Λαό του Ισραήλ” ως “χριστός του Θεού” (Ησαΐας 45:1). Και αυτό, διότι επέτρεψε στους Ισραηλίτες να ανοικοδομήσουν τον κατεστραμμένο Ναό τους στην Ιερουσαλήμ.

Νά γιατί ο Καζαντζάκης δεν θίγει στον “Τελευταίο Πειρασμό” το ζήτημα του βασιλείου των Περσών: Δεν ήθελε να φέρει έστω και σε “διαβολικώς στημένη” αντιπαράθεση τον Μεσσία της Νέας Θρησκείας με εκείνον της Παλαιάς. Μπορεί να αποκαλυφθούν και άλλες αιτίες αυτής τής στάσης του, αλλά σύμφωνα με τα τωρινά δεδομένα, αυτή η εξήγηση εμφανίζεται ως η πιο λογική. Τώρα όμως νά που αναδύεται το κατά τον Ερνέστο Ρενάν μόνιμο ερώτημα του “μέσου ανθρώπου”: Ωραία! Τι πρακτική σημασία μπορεί σήμερα να έχουν αυτά;

…Και ο Μεσσίας του Ιράν

Ευχερής η απάντηση! Παρά το ότι οι Πέρσες έχουν “απολακτίσει” την παλαιά ονομασία της χώρας τους την οποία, τώρα πια, αυταρέσκως αποκαλούν “Ιράν”(=Χώρα των Αρίων), διατηρούν δεσμούς με τον Λαό του Ισραήλ. Χαρακτηριστική, μάλιστα, περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί ο βίος και πολιτεία του Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, τέως Προέδρου του Ιράν (2005-2013). Το αρχικό του επώνυμο ήτανε “Σαμπουρτζιάν”∙ και αυτό σφαλερώς προβλήθηκε ως τεκμήριο καταγωγής του από Αρμενίους. Οι Αρμένιοι πράγματι είναι φυλετικώς συγγενείς με τους Πέρσες/Ιρανούς.

Η κατάληξη των οικογενειακών τους ονομάτων όμως, το γνωστό -ιάν-, αποτελεί (σε γενικές γραμμές) γενική πληθυντικού η οποία υπάρχει και στα περσικά. Κατά συνέπεια, το “Σαμπουρτζιάν” δεν είναι “αναγκαστικώς” αρμενικό. Οπότε λογική φαίνεται η άποψη που διατυπώθηκε αρχικώς στον γαλλικό και μετά στον αγγλικό Τύπο, ότι δηλαδή το “σαμπουρτζιάν” είναι καθαρά περσικός όρος που σημαίνει τους κατασκευαστές ενός ειδικού τύπου μαντήλας.

Υπάρχει όμως και άλλο τεκμήριο σχετικό με την καταγωγή του Αχμαντινετζάντ. Αυτός, μόλις άλλαξε το επώνυμό του, δήλωσε την ένταξή του σε ιδιαίτερο κλάδο του Σιιτικού (=Σχισματικού) Ισλάμ, που ως γνωστόν είναι η θρησκεία του Ιράν. Σύμφωνα με το σιιτικό ρεύμα όμως στο οποίο παραμένει πιστός ο Αχμαντινετζάντ (και το οποίο ασπάζεται μόνο μια μειοψηφία των Σιιτών Μουσουλμάνων), πρέπει οι άνθρωποι να ενεργήσουν και καταλλήλως δραστηριοποιηθούν, ώστε να επισπεύσουν την έλευση του Ελ-Μάχντι, μορφή που παρουσιάζει εκπληκτικές ομοιότητες με τον Μεσσία του Ισραήλ.

Μία παράδοξη σύγκλιση Ισραήλ και Ιράν

Εδώ απαιτείται μία ακόμα διευκρίνιση. Σύμφωνα με τους υπερορθόδοξους Ιουδαίους/Ισραηλίτες, το Κράτος του Ισραήλ συνιστά “καταπάτηση της Θέλησης του Θεού”, διότι η ίδρυσή του εναπόκειται στον [κατ’εξοχήν] Μεσσία και όχι στους ανθρώπους. Έτσι, ο Αχμαντινετζάντ, ενώ αφ’ ενός καταφερόταν κατά του Ισραήλ και ζητούσε την εξαφάνισή του, αφ’ετέρου συγκαλούσε στο Ιράν (!) συνέδρια ραββίνων, με σκοπό τη ρύθμιση της διαβίωσης των ανθρώπων, ώστε να έλθει -επιτέλους!- ο Μεσσίας/Ελ Μάχντι.

Και για να μη μακρυγορούμε: Δεν είναι λογικό να αποκλειστεί η πιθανότητα ύπαρξης ουσιαστικώς θρησκευτικού χαρακτήρα δεσμών μεταξύ σημερινών Ισραηλιτών και Ιρανών. Και εάν αυτή η υπόθεση εξελιχθεί σε βεβαιότητα, τότε θα αποδειχθεί παράγοντας μεγάλης σημασίας γενικώς στις εξελίξεις της Εγγύς και Μέσης Ανατολής…