Ήταν δεδομένο το “Όχι” στις 28 Οκτωβρίου 1940;

Οι Έλληνες και Ελληνίδες που κοιμήθηκαν το βράδυ της παραμονής της 28^ης Οκτωβρίου 1940 δεν μπορούσαν να διανοηθούν ότι θα μεσολαβούσε σχεδόν μια δεκαετία μέχρι να μπορέσουν να ξανακοιμηθούν ειρηνικά στα κρεβάτια τους – όσοι από αυτούς είχαν επιζήσει. Πολλοί θα έχαναν τη ζωή τους πολεμώντας με τις ένοπλες δυνάμεις τους εισβολείς στην Ελλάδα, τη Βόρεια Ήπειρο, τη Βόρεια Αφρική και την Ιταλία. Άλλοι θα έδιναν τη ζωή τους πολεμώντας τους κατακτητές με τις διάφορες οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης.

Χιλιάδες θα εκτελούνταν από τις κατοχικές δυνάμεις ή θα έχαναν τη ζωή τους από την πείνα, τις κακουχίες και τις αρρώστιες που προκάλεσε η Κατοχή και ο διαμελισμός της χώρας. Σεβαστός αριθμός από τους ναυτικούς θα χάνονταν στη θάλασσα όταν βυθίστηκε το καράβι τους. Τραγικά θύματα ήταν όσοι έμελλε να δολοφονηθούν από άλλους Έλληνες ή Ελληνίδες συνεργάτες των κατακτητών ή στο πλαίσιο των πολιτικών παθών και ανταγωνισμών για το μέλλον της χώρας. Δυστυχώς το τέλος του πολέμου επιφύλαξε μία ακόμη μεγαλύτερη τραγωδία, καθόσον μόνη η Ελλάδα από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες βίωσε έναν αδελφοκτόνο Εμφύλιο Πόλεμο. Στα παραπάνω θύματα της δεκαετίας πρέπει να προστεθούν και οι χιλιάδες εσωτερικά εκτοπισμένοι, καθώς και όσοι κατέφυγαν ως πολιτικοί πρόσφυγες στις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ ή ταλαιπωρήθηκαν από πολιτικές διώξεις που κράτησαν μέχρι το 1974.

Αναφορικά με τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου (28 Οκτωβρίου 1940 έως 1 Ιουνίου 1941) και τη συμβολή της Ελλάδας στην τελική συμμαχική νίκη, οι γνώμες των γηγενών και αλλοδαπών ιστορικών διίστανται. Μερίδα αυτών ισχυρίζεται ότι η ελληνική αντίσταση καθυστέρησε την γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ, με αποτέλεσμα την αποτυχία επίτευξης των Αντικειμενικών Σκοπών της “Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα”, στερώντας από τον Χίτλερ την κυριαρχία στην Ευρώπη.

Άλλοι (κυρίως Αγγλοσάξονες) απορρίπτουν αυτή την εκδοχή και εκτιμούν ότι η γερμανική εκστρατεία στα Βαλκάνια ήταν στην καλύτερη περίπτωση ένας περισπασμός. Απομονώνουν την Μάχη της Κρήτης και εκτιμούν ότι αυτή ήταν η μόνη φάση της εκστρατείας με ευρύτερες στρατηγικές επιπτώσεις. Η συμμετοχή στην ανωτέρω διαμάχη κρίνεται ως ανούσια, καθόσον η κάθε πλευρά έχει τα επιχειρήματά της, τα οποία θεωρεί ακαταμάχητα. 

Δεν είπαν όλοι οι λαοί “όχι”

Είναι αξιωματικά δεδομένο ότι «η Ιστορία δεν γράφεται με ΑΝ». Όμως στην ιστορική ανάλυση, εκτίμηση και αποτίμηση των γεγονότων δεν μπορεί να μην γίνουν ορθολογικές υποθέσεις οι οποίες θα βασίζονται στη λήψη διαφορετικών αποφάσεων από τους δρώντες, καθόσον στην πραγματική ζωή δεν υπάρχουν νομοτέλειες. Για το λόγο αυτό, προκειμένου να καταστεί δυνατό να εκτιμηθεί η σημασία της επετείου πρέπει να ληφθούν υπόψη δύο εξίσου πιθανές περιπτώσεις.

Η πρώτη είναι ο Ιωάννης Μεταξάς να συγκατάνευε στην είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων. Η δεύτερη είναι μετά την άρνησή του που οδήγησε στον πόλεμο, να προέκυπτε μία γρήγορη κατάρρευση του Ελληνικού Στρατού, που θα επέφερε  την ταχεία κατάληψη της χώρας. Πριν κάποιος απορρίψει τις παραπάνω υποθέσεις, ας αναλογιστεί ότι και οι δύο περιπτώσεις είχαν ήδη συμβεί με άλλα ευρωπαϊκά κράτη πριν την 28^η Οκτωβρίου 1940. Εάν δεν υπάρξει καταφυγή σε μεταφυσικές ή ντετερμινιστικές εξηγήσεις, τότε σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθούν δεδομένη ούτε η απόφαση για πόλεμο, ούτε η διάρκειά του.

Η ιστορική ετυμηγορία έχει χαρακτηρίσει «επαίσχυντη» την στάση των Νέβιλ Τσάμπερλεν και Εντουάρ Νταλαντιέ κατά τη Διάσκεψη του Μονάχου. Οι εν λόγω, στο όνομα του κατευνασμού, συμφώνησαν στον διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας και παρέδωσαν την Σουδητία στον Χίτλερ, απόφαση που οι ηγέτες της αποδέχθηκαν. Όμως κανένας ιστορικός δεν αναφέρει ποιός ή τί απαγόρευσε στην Τσεχοσλοβακική ηγεσία να πει το δικό της «όχι» και να μην αποδεχθεί παθητικά τη μοίρα που της επεβλήθη.

Δικαιολογίες μπορούν να προβληθούν πολλές, αλλά η ουσία είναι ότι την κρίσιμη ώρα οι Μπένες (Πρόεδρος) και Μάζαρικ (ΥΠΕΞ) αποδείχθηκαν δειλοί. Για να έρθουμε στα καθ’ ημάς, η περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας είναι σαν να συγκαλούνταν μία υποθετική διεθνής διάσκεψη μετά από μία ελληνοτουρκική κρίση με την παρουσία των ΗΠΑ, Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Γερμανίας και Τουρκίας, με την Ελλάδα να μην παρίσταται ούτε εντός του χώρου των συνομιλιών. Η εν λόγω διάσκεψη θα αποφάσιζε ότι για χάρη της ειρήνης στην Ευρώπη και της ομαλής λειτουργίας της ΝΑ πτέρυγας του ΝΑΤΟ, η Ελλάδα θα έπρεπε να παραχωρήσει τη Θράκη και να αποστρατιωτικοποιήσει τα νησιά που βρίσκονται ανατολικά του 25^ου μεσημβρινού. Πώς αλήθεια θα χαρακτήριζε κάποιος μια υποθετική ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία που θα αποδέχονταν αμαχητί μία τέτοια απόφαση; 

Η περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας δεν ήταν η μοναδική. Η Δανία έπραξε ακριβώς το ίδιο δύο χρόνια αργότερα όταν οι Γερμανοί της διεμήνυσαν ότι έπρεπε να χρησιμοποιήσουν τα εδάφη της για να εισβάλλουν στη Νορβηγία. Υπόψη ότι και οι δύο χώρες διέθεταν μεγαλύτερο ΑΕΠ, ήταν πιο ανεπτυγμένες βιομηχανικά από την Ελλάδα, ενώ η Τσεχοσλοβακία διέθετε και εκτεταμένες οχυρώσεις. Ακόμη και η Ρουμανία, πριν προσχωρήσει στον Άξονα στις 23 Νοεμβρίου 1940, είχε αποδεχθεί αμαχητί το προηγούμενο καλοκαίρι εδαφικές διευθετήσεις σε βάρος της.

Η ελληνική απάντηση της 28ης Οκτωβρίου

Άρα με βάση τα δεδομένα της εποχής ποιός εγγυούνταν ότι ο Μεταξάς δεν θα έπραττε αναλόγως; Για ποιό λόγο θεωρείται δεδομένο ότι ο Μεταξάς τα ξημερώματα 27/28 Οκτωβρίου 1940 θα δήλωνε το περίφημο Alors c’est la guerre και όχι oui, j’accepte; Η ρεαλιστική πολιτική, που επικαλούνται συνέχεια οι σημερινοί πολιτικοί, θα ήταν να αποδεχθεί τους όρους των Ιταλών.

Πριν κάποιος ισχυριστεί ότι οι Έλληνες διέθεταν ιστορική παράδοση αντίστασης σε ξένους εισβολείς, τότε και οι Τσέχοι είχαν να αντιτάξουν το προηγούμενο των Χουσιτών, της εξέγερσης εναντίον του Γερμανού Αυτοκράτορα στον 30ετή Πόλεμο και της Τσεχοσλοβακικής Λεγεώνας στον Α΄ ΠΠ. Οι Δανοί ήταν απόγονοι των φοβερών Βίκινγκς και είχαν επιδείξει πολεμική δεινότητα και αποφασιστικότητα εναντίον των υπέρτερων και καλύτερα εξοπλισμένων συνασπισμένων Πρώσων και Αυστριακών το 1864.

Επίσης γιατί θεωρείται θέσφατο ότι ο ελληνικός λαός θα πολεμούσε όπως πολέμησε και η θέλησή του δεν θα κατέρρεε γρήγορα; Όσοι θεωρούν δεδομένη όχι μόνο την απόκρουση της ιταλικής εισβολής, αλλά και την επιτυχημένη αντεπίθεση στο αλβανικό έδαφος, θα πρέπει να συνυπολογίσουν μια σειρά παραγόντων που συνηγορούσαν στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Τίποτε δεν προδίκαζε τον ενθουσιασμό και την αποφασιστικότητα των Ελλήνων να αντισταθούν και να υπομείνουν τόσες στερήσεις και βάσανα επί σχεδόν 6 μήνες. Το παράδειγμα κατάρρευσης της Γαλλίας και της επικράτησης του συνθήματος pourquoi?, το οποίο αμφισβητούσε την αξία της υπεράσπισης της πατρίδας απέναντι στον εισβολέα, ήταν νωπό.

Όλοι οι δείκτες ισχύος της χώρας, όπως αρέσκονται να αναφέρουν σήμερα διάφοροι γεωπολιτικοί αναλυτές, ήταν στα τάρταρα. Το μεταξικό καθεστώς δεν ήταν δημοφιλές. Δεν διέθετε μαζική λαϊκή βάση όπως το Φασιστικό και το Ναζιστικό κόμμα, ούτε οι Έλληνες εμφορούνταν από ενθουσιασμό για την υπεράσπισή του όπως έκαναν την περίοδο της Επανάστασης, ή όπως οι Γάλλοι επαναστάτες το 1792 και οι Μπολσεβίκοι το 1917. Οι κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και σε ένα βαθμό πολιτισμικές αντιθέσεις ήταν μεγάλες, ενώ η χώρα προσπαθούσε να ενσωματώσει εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες.

Τα προηγούμενα χρόνια υπήρχε έντονη πολιτική αστάθεια και οξυμένα πάθη. Η χώρα ήταν φτωχή σε υποδομές και πρώτες ύλες. Διέθετε μικρή βιομηχανική βάση και υποτυπώδη αμυντική βιομηχανία, η οποία μπορούσε να παράγει απλά οπλικά συστήματα / πυρομαχικά και αυτά σε μικρές ποσότητες. Ακόμη και εάν ήθελε να επεκτείνει την παραγωγική βάση, μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο ή διέθετε στοιχειώδη μόρφωση και μικρό μέρος του είχε τεχνικές δεξιότητες. Οι ένοπλες δυνάμεις στερούνταν σύγχρονων οπλικών συστημάτων και για όσα υπήρχαν έλλειπαν οι υποδομές συντήρησης και επισκευής, ενώ για άλλα είχε διακοπεί η ροή ανταλλακτικών, λόγω της κατάληψης της Πολωνίας και της Γαλλίας. Εξαιτίας του πολέμου και της ευρωπαϊκής εξοπλιστικής φρενίτιδας των προηγούμενων ετών, η χώρα αδυνατούσε να προμηθευτεί τα μέσα που απαιτούνταν για την άμυνά της πχ άρματα μάχης, αεροπλάνα, Α/Α και αντιαρματικά πυροβόλα, πλοία, κλπ. 

Για όσους σήμερα θεωρούν ότι οι διάφορες αμυντικές συμφωνίες θα βοηθήσουν την Ελλάδα απέναντι σε εξωτερικές απειλές, να υπομνησθεί ότι και τότε η χώρα διέθετε εγγυήσεις ασφαλείας και μάλιστα από μεγάλες δυνάμεις. Το 1939, μετά την κατάληψη της Αλβανίας από την Ιταλία, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία είχαν προσφέρει διαβεβαιώσεις αμυντικής συνδρομής στην τότε ελληνική κυβέρνηση. Η κυβέρνηση Τσόρτσιλ επανέλαβε τις εν λόγω εγγυήσεις, ακόμη και όταν έμεινε μόνη της απέναντι στον Άξονα, μετά την κατάρρευση της Γαλλίας.

Μπορεί η Βρετανία να ήλεγχε την μεγαλύτερη αυτοκρατορία που είχε δει μέχρι τότε ο κόσμος, αλλά στην πραγματικότητα οι δεσμεύσεις των Βρετανών δεν σήμαιναν τίποτε. Στην τρέχουσα φάση του πολέμου, πάλευαν για την επιβίωσή τους και η συνδρομή που θα μπορούσαν να παράσχουν ήταν ελάχιστη. Λίγους μήνες νωρίτερα κατά την εκκένωση του BEF από τη Δουνκέρκη είχε εγκαταλειφθεί το σύνολο του υλικού, πλην των ατομικών όπλων. Ο επανεξοπλισμός και η συγκρότηση νέων σχηματισμών απαιτούσαν χρόνο. Επιπρόσθετα, αν και μόλις είχε τελειώσει η Μάχη της Αγγλίας, ακόμη μαίνονταν με σφοδρότητα το Blitz, δηλαδή οι βομβαρδισμοί από τη Luftwaffe.   

Εκ των υστέρων γνώση

Σήμερα είναι γνωστές οι τεράστιες ανεπάρκειες και τα τραγικά λάθη των Ιταλών, κατά τη σχεδίαση και διεξαγωγή του πολέμου. Όμως η τότε ελληνική στρατιωτική και πολιτική ηγεσία όχι μόνο δεν διέθετε τέτοια γνώση, αλλά αντίθετα η προπαγανδιστική μηχανή του Άξονα φρόντιζε επιμελώς να καλλιεργεί μία εικόνα συντριπτικής ισχύος. Επίσης δεν μπορεί κανένας να ισχυριστεί πειστικά, ότι υπήρχαν κάποιοι ιδιαίτεροι λόγοι που εμπόδιζαν τους Ιταλούς να είχαν επιδείξει μεγαλύτερη σύνεση στην προπαρασκευή και σχεδίαση της εισβολής, ή να είχαν κάνει διαφορετική και καλύτερη επιλογή διοικητών.

Ακόμη και εάν εξεταστούν τα στρατιωτικά στελέχη των δύο χωρών με βάση τις πολεμικές εμπειρίες τους, τότε οι Ιταλοί υπερείχαν. Οι Έλληνες είχαν να πολεμήσουν από το 1922, που είχαν γνωρίσει τη συντριβή και η ηγεσία τους προέρχονταν από εκτεταμένες εκκαθαρίσεις μετά τα αποτυχημένα κινήματα του 1933 και 1935. Αντίθετα οι Ιταλοί είχαν πολεμήσει στην Αιθιοπία το 1935, την οποία και είχαν καταλάβει, ενώ ικανός αριθμός στελεχών είχε συμμετάσχει στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Επιπρόσθετα ήδη συμμετείχαν στον πόλεμο από το καλοκαίρι του 1940, αν και με ανάμικτα αποτελέσματα. Το φασιστικό κόμμα ήταν αδιάλειπτα στην εξουσία από το 1922, οπότε έλεγχε απόλυτα το σώμα των αξιωματικών. 

Έχοντας αναφέρει τα παραπάνω, εκτιμάται ότι είναι απόλυτα ρεαλιστικό να γίνει η υπόθεση μιας διαφορετικής εξέλιξης το πρωί της 28^ης Οκτωβρίου 1940. Τι θα μπορούσε να είχε συμβεί στην κατοπινή εξέλιξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι κάτι που θα εξεταστεί στα επόμενα άρθρα.