Νικολό Μακιαβέλλι και Νίκος Καζαντζάκης: Η μυστική σχέση

Βέβαια, εξετάζοντας κανείς την από τον μεγάλο λογοτέχνη μας απόδοση του ιταλικού πρωτότυπου, διαπιστώνει κάτι περίεργο. Η μετάφραση του Καζαντζάκη δημοσιεύθηκε από τον “Γαλαξία” το 1961, ενώ ο δημιουργός της είχε πεθάνει ήδη το 1957. Τι συμβαίνει; Πρόκειται για “μεταθανάτια έκδοση”; Γιατί; Ποιος ο λόγος για τον οποίο η “αριστουργηματική μετάφραση” του ιταλικού βιβλιδαρίου κυκλοφόρησε τέσσερα χρόνια μετά την εκδημία του συγγραφέα της; Και το ερώτημα οξύνεται, εάν ληφθεί υπόψη ότι και το πρωτότυπο δημοσιεύθηκε το 1531, δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά τον κατά το 1527 θάνατο του Μακιαβέλλι!

Τελοσπάντων… Νά ακόμη ένα ερωτηματικό που αναδύεται από τους κόλπους της Νεοελληνικής Γραμματείας. Ας το αντιπαρέλθουμε όμως και ας στρέψουμε την προσοχή μας στην έλξη πού άσκησε ο “δαιμόνιος πρίγκιπας” του Ιταλού στοχαστή στον ημέτερο πεζογράφο.

Το πνεύμα του Μακιαβέλλι

Το πρώτο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι “Ο Ηγεμόνας” δεν αιωρείται οιονεί “ξεκάρφωτος” στο στερέωμα της ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Πράγματι, αποτελεί συνέχεια ενός άλλου “Ηγεμόνα” που είχε γραφεί στα λατινικά και εκδοθεί την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα. Πρόκειται για το De Principe liber (=βίβλος περί του Ηγεμόνος) του Ιωάννη Ποντάνο/Giovanni Pontano (1429-1503), επίσης Ιταλού ουμανιστή, πολιτικού και φιλόσοφου. Στο έργο του αυτό ο Ποντάνο δίνει, με ύφος “πατερναλιστικό” και καλόβολο, συμβουλές σε ένα μελλοντικό βασιλιά σχετικώς με το πώς αυτός πρέπει να διαμορφώσει τον χαρακτήρα του και τη διαγωγή του, ώστε να είναι αρεστός στον Θεό και αγαπητός από τους υπηκόους του.

Απαντώντας πάντως στον λατινομανή συμπατριώτη του ο Μακιαβέλλι, εξηγεί τι πρέπει να κάνει, για να μπορεί, χωρίς απρόβλεπτες δυσχέρειες, να κυβερνά τον λαό του. Η έννοια της συμμόρφωσης προς τις επιταγές της Ηθικής ουσιαστικώς απουσιάζουν από το δικό του έργο. Και, ως γνωστόν, η επιτομή της σκέψης του εντοπίζεται στο περίφημο αξίωμα: “Πολλοί βλέπουνε, αλλά λίγοι καταλαβαίνουν”. Και αυτό, επειδή η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, διαχρονικώς και παγκοσμίως νοητών, αποτελεί “όχλο (vulgo) που κρίνει [μια πράξη] αποκλειστικώς βάσει των φαινομένων και αποτελεσμάτων της”.

Έχοντας κανείς αυτά κατά νουν, ευχερώς κατανοεί γιατί “Ο Ηγεμόνας” του Μακιαβέλλι σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχής στην Ιστορία της Ευρώπης. Χάρη, πράγματι, στο έργο αυτό εγκαινιάζεται η φάση των Εθνικών Κρατών. Η εξουσία των ελέω Θεού αρχόντων δεν είναι πια δεδομένη: Οι Ιταλοί πρώτα-πρώτα και στη συνέχεια οι άλλοι ευρωπαϊκοί πρέπει να ενωθούν σε ενιαίες κρατικές οντότητες, βάση των οποίων θα είναι η γλώσσα και η σε αυτήν βασισμένη εθνική συνείδηση. Δεδομένου όμως του ότι “τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο από την επιβολή νέων θεσμών”, ο ηγεμόνας, προκειμένου να αποφύγει αιματηρές και αμφίβολης έκβασης συγκρούσεις, οφείλει να προσελκύει τη συμπάθεια των υπηκόων του όχι μέσω αυτού που είναι, αλλά μέσω αυτού που φαίνεται πως είναι.

Και ιδού που προκύπτει νέο ερώτημα: Γιατί ο Μακιαβέλλι “γοήτευσε” τον Καζαντζάκη; Ο ημέτερος λογοτέχνης δεν ήταν άνθρωπος “προοδευτικός” κ.τ.λ.; Η απάντηση, εάν αφεθούν κατά μέρος τα “φαινόμενα”, επιτέλλει ευχερώς. Ο αφορισμός του μεγάλου Κρητικού, σύμφωνα με τον οποίο “δικαιοσύνη επικρατεί σε μια κοινωνία, όταν οι φύσει ηγέτες είναι ηγέτες και οι φύσει υπήκοοι παραμένουν υπήκοοι”, βγαλμένη κατ’ευθείαν από τον Πλάτωνα, είναι αρκετός. Επιπλέον, το αξίωμά του, ότι “μόνο υπό ένα [άξιο] Αφέντη επιτυγχάνεται η πραγμάτωση μεγάλων έργων”, έρχεται σε αντίθεση με το “πνεύμα αντίστασης” το οποίο, σύμφωνα με γνωστούς ιστορικούς μας, συνεχώς -και τελεσφόρως- διέπει τον βίο των Ελλήνων.

Όσα αποκαλύπτει η μετάφραση

Πώς εξηγούνται αυτά; Η απάντηση βρίσκεται στην από τον Νίκο Καζαντζάκη ακροτελεύτια τροποποίηση του κειμένου του Μακιαβέλλι. Το έργο τελευταίου, πράγματι, τελειώνει με στίχους του Πετράρχη/Francesco Petrarca (1304-1374): Virtù contro a furore/prenderà le armi, e fia el combatter corto,/che l’antico valor/nelli italici cor non è ancor morto. Αυτούς ο Καζαντζάκης τους μεταφράζει όχι απλώς σωστά μα γοητευτικά – κάνοντας όμως μια περίεργη αλλοίωση: Αποδίδει τον όρο furore του Ιταλού ποιητή ως “Μπαρμπαριά”: Η αρετή στην Μπαρμπαριά/θ’ασκώσει τ’ άρματα να τη γοργοσκορπίσει∙/ γιατί η παλιά παλικαριά/ στα ιταλικά κορμιά δεν έχει ακόμα σβήσει.

 

Τι εννοεί ο ημέτερος λογοτέχνης; Furore σημαίνει “ορμή, παραφορά, μανία”. Από κι ως πού ένα αφηρημένο ουσιαστικό μεταβάλλεται από τον Καζαντζάκη σε “εμπρόθετο προσδιορισμό του τόπου”; Μπαρμπαριά, ως γνωστόν, είναι γενικώς οι δυτικά από την Αίγυπτο και μέχρι τις ακτές του Ατλαντικού χώρες της βόρειας Αφρικής που βρέχονται από τη Μεσόγειο θάλασσα και ιδιαιτέρως η Αλγερία. “Στο Τούνεζι [=Τυνησία], στη Μπαρμπαριά, μας έπιασε κακοκαιριά”, μάς τραγουδούσε ο Βασίλης Τσιτσάνης. Τι θέλει να πει ο Καζαντζάκης;

Ο Καζαντζάκης και οι Άραβες

Ο μεγάλος μας συγγραφέας υπήρξε “γη καλή” όλων των διανοητικών “σπόρων”μέσω των οποίων επιχειρήθηκε η βελτίωση των ανθρώπων. Η μελέτη του Βουδισμού π.χ. τον οδήγησε στην οιονεί ανακάλυψη ότι, μέσω της περίεργης, συγκρητιστικού χαρακτήρα Θιβετιανής εκδοχής του, εξαφανίζεται η μεταξύ του κάτω και άνω κόσμου διαφορά και όλα καταλήγουν να αποτελούν ενιαίο σύνολο. Η μεγάλη του όμως αγάπη υπήρξε η Ισπανία. Πήγε εκεί το 1926, το 1933 αλλά και το 1936, ως ανταποκριτής της εφημερίδας “Η Καθημερινή”. Τότε είχε ήδη αρχίσει ο ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος – και ο Καζαντζάκης τον παρακολούθησε από την πλευρά των υπό τον Φράνκο Εθνικιστών.

Αντινομία; Παραβίαση της ιδεολογίας του; Καθόλου! Αρχικός πυρήνας των στρατευμάτων του Φράνκο ήταν στρατεύματα του Μαρόκου. Και σχεδόν με υπερηφάνεια ο Καζαντζάκης αναφέρει δήλωση Ισπανού στρατιωτικού ηγήτορα ότι οι Μαροκινοί ήταν οι “καλλίτεροι μαχητές” των Εθνικιστών! Εάν σε αυτό προστεθούν οι εντυπώσεις του από το τζαμί της Κόρδοβας και το έργο που έγραψε για τον Μωάμεθ, καταλαβαίνει κανείς το κίνητρο που τον ώθησε να πει: “Οι Άραβες, οι μεγάλοι αλγεβριστές και μυστικοί, κατόρθωσαν να βρουν και να διατυπώσουν πίσω από τα φαινόμενα την ουσία”. Και το κυριότερο: Ήδη στο κατώφλι του θανάτου, σε συνέντευξη που πρόλαβε να δώσει σε γαλλική εφημερίδα δήλωσε τα εξής: “Έχω θαρρώ αραβικό αίμα στις φλέβες μου, γιατί η Κρήτη είχε κατακτηθεί από τους Άραβες. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που νιώθω σαν να είμαι στο σπίτι μου όταν είμαι στην Κρήτη ή την Ισπανία. Παντού αλλού νιώθω εξόριστος.” (Από την ελληνική μετάφραση της συνέντευξης όπως δημοσιεύθηκε σε έκδοση του “Ινστιτούτου Θερβάντες”.)

Και να που εμφανίζεται κάποιος “από μηχανής” παράγοντας. Θυμάστε τον Παντελή Πουλιόπουλο (1900-1943), τον αγνό τροτσκιστή διανοούμενο που τουφεκίστηκε από τους Ιταλούς; Ε, ένας συγγενής του, ο Νίκος Δ. Πουλιόπουλος, εξέδωσε το 1972 μια σπουδαία μελέτη του σχετικώς με τον “Νίκο Καζαντζάκη και τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα”. Σε αυτό επισημαίνεται ότι ο πατέρας του μεγάλου μας συγγραφέα “είχε Άραβες προγόνους”. Και αυτό, επειδή γενέτειρά του υπήρξε το κρητικό χωριό “Βάρβαροι” (σήμερα: Μυρτιά), όπου πολύ παλιά είχαν εγκατασταθεί Άραβες…

Αυτή η απώτερη “προς πατρός” καταγωγή σε συνδυασμό με την ελληνική εθνική συνείδηση προσφέρει την ερμηνεία του τεράστιου, κυριολεκτικώς δυσνόητου ψυχικού και νοητικού εύρους του μεγάλου μας συγγραφέα. Άνθρωπος οιονεί μονόπλευρος, χωρίς αντιφατικές καταβολές, δεν είναι σε θέση να αισθανθεί, ερευνήσει και κατανοήσει ό,τι εκείνος. Έτσι εξηγείται και η σκόπιμη μεταφραστική αλλοίωση του στίχου του Πετράρχη: Τρία μόλις χρόνια πριν από τον θάνατο του μεγάλου Κρητικού, το 1954 συγκεκριμένα, είχε αρχίσει στην Μπαρμπαριά (= Αλγερία) ο αγώνας των αυτοχθόνων Αράβων ενάντια στο γαλλικό αποικιακό καθεστώς. Και ο Καζαντζάκης, εγκατεστημένος πια στη νότια Γαλλία, λίγο προτού να ξεψυχήσει, τούς έστελνε, μέσω της μετάφρασής του τού “Ηγεμόνα”, εγκάρδιο και νικητήριο χαιρετισμό.