Η τέχνη της αμφιβολίας – Μία ιστορία της Τουρκάλας συγγραφέως Ελίφ Σαφάκ

Κάπου στην Ευρώπη –εξιστορεί η Σαφάκ– κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας βιβλίου, πήρα ένα ταξί προς τον σιδηροδρομικό σταθμό μετά από μια λογοτεχνική εκδήλωση. Ο οδηγός, ένας νέος κύριος, άνοιξε το ραδιόφωνο μόλις φύγαμε. Δεν του πέρασε από το μυαλό να ρωτήσει αν με ενοχλούσε ή όχι. Ο σταθμός ήταν συντονισμένος σε έναν οργισμένο ραδιοφωνικό παρουσιαστή και με την ένταση να είναι στο τέρμα, δεν είχα άλλη επιλογή από το να ακούσω μαζί του.

Δύο πράγματα με εντυπωσίασαν αμέσως: ο θυμός και η πίκρα στη φωνή του ομιλητή, ειδικά όταν μιλούσε για “εκείνους” και η αμετακίνητη βεβαιότητα με την οποία ανέλυε το θέμα. Ξέρω ότι έπρεπε να κρατηθώ και να μη μιλήσω, αλλά δεν μπορούσα. Μετά από περίπου δέκα λεπτά, ζήτησα από τον οδηγό να μου πει περισσότερα για αυτόν τον παρουσιαστή και γιατί του άρεσε τόσο πολύ. Η απάντησή του με άφησε με σκέψεις.

«Γιατί ξέρει τα πάντα», είπε ο οδηγός, κουνώντας το κεφάλι του kai συμφωνώντας με τον εαυτό του. «Ο νους του είναι απόλυτα καθαρός. Αυτός είναι ο τύπος του ανθρώπου». Χαμογέλασα αμήχανα. «Λοιπόν, μπορεί κάποιος πραγματικά να ξέρει τα πάντα»; Με κοίταξε στον καθρέφτη, σαν να με έβλεπε για πρώτη φορά. Στο βλέμμα του υπήρχε μόνο λύπηση. «Κάποιοι άνθρωποι μπορούν να το κάνουν», είπε.

Η Σαφάκ για τον Ντοστογιέφσκι

«Ο σοφότερος όλων, κατά τη γνώμη μου, είναι εκείνος που μπορεί, έστω μία φορά το μήνα, να αποκαλέσει τον εαυτό του ανόητο – μια ικανότητα που είναι άγνωστη σήμερα». Όταν ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι –μας λέει η Σαφάκ– έγραψε αυτά τα λόγια, θρηνούσε την άνοδο μιας νέας μορφής μορφωμένης άγνοιας που πήγαινε χέρι-χέρι με την αλαζονεία. Ο Ντοστογιέφσκι, όπως πολλοί μυθιστοριογράφοι, ποιητές και φιλόσοφοι πριν και μετά από αυτόν, αναγνώρισε κάτι πολύτιμο στην ικανότητά μας να παραδεχόμαστε και να αποδεχόμαστε τα δικά μας ελαττώματα και ανόητες πράξεις, αντί να τις κρύβουμε. Φοβόταν ότι αυτή η αξία ήταν ήδη στο χείλος της απώλειας, ακόμα και στην εποχή του. Ακόμα και τότε.

Αν ο Ντοστογιέφσκι ζούσε σήμερα, αναρωτιέται (η Σαφάκ) πώς θα έβλεπε την ψηφιακή εποχή και τον υπερπολωμένο και σφοδρά πολιτικοποιημένο κόσμο στον οποίο ζούμε. Τι θα σκεφτόταν για μια κοινωνία που έχει γίνει σχεδόν ανίκανη να πει το «δεν ξέρω»; Τι θα σκεφτόταν για την τάση μας να εξυμνούμε αυτούς που πιστεύουμε ότι «ξέρουν τα πάντα»; Η αλήθεια είναι ότι σπάνια λέμε «δεν ξέρω πια».

Πότε ήταν η τελευταία φορά που είπαμε αυτές τις λέξεις σε μια σοβαρή, και πιθανώς έντονη, συζήτηση; Πότε ήταν η τελευταία φορά που παραδέχτηκα, «Δεν ξέρω, ακόμα μαθαίνω»; Φαίνεται πως αισθανόμαστε όλο και πιο πιεσμένοι να έχουμε μια γνώμη για τα πάντα – και εννοώ τα πάντα. Όχι μόνο αυτό, αλλά μένουμε προσκολλημένοι σε αυτές τις απόψεις με αμετάβλητη βεβαιότητα και εμπεδωμένη δυαδικότητα, ενισχύοντας την απόσταση μεταξύ του «εμείς και εκείνοι».

Η πόρτα στην αμφιβολία και την πολυπλοκότητα είναι σφιχτά κλειστή, αφήνοντας λίγο χώρο για αμφιβολία, αυτοκριτική, διανοητική και πνευματική ανάπτυξη – μας υπενθυμίζει η Σαφάκ. Καθώς η ρητορική του λαϊκισμού και η δημαγωγία των ευκαιριακών πολιτικών κερδίζουν έδαφος, όλο και περισσότερο εξισώνουμε τον ήχο της βεβαιότητας με τη δύναμη και οποιοδήποτε σημάδι αμφιβολίας με συναισθηματική αδυναμία.

Είναι δυνατόν να έχεις ισχυρές αξίες και παθιασμένες δεσμεύσεις και να παραμένεις ανοιχτός στην αυτοαμφιβολία και την αυτοεξέταση; Η τέχνη και η λογοτεχνία άνθιζαν κάποτε στη σύγχυση, την αμηχανία, τη θολούρα και την αμφιβολία – ειδικά στην αυτοαμφιβολία. Ένα σημαντικό μέρος της μάθησης περιλαμβάνει την “εκμάθηση”. Αυτό είναι σε συμφωνία με τη διαδικασία που η μυθιστοριογράφος και φιλόσοφος Ίρις Μέρντοχ θα περιέγραφε ως “αποεαυτοποίηση”.

Στο τρένο –μας λέει η Σαφάκ– ανοίγω το βιβλίο που πήρα μαζί μου για να διαβάσω. Παρατηρώ για πρώτη φορά το σελιδοδείκτη, είναι μια εικόνα από πλακάκια. Με θυμίζει, και χαίρομαι που με θυμίζει: Ο Οθωμανός αρχιτέκτονας Μιμάρ Σινάν, ένας εξαιρετικός πολυτεχνίτης, άφηνε σκόπιμα μικρά ελαττώματα σε πολλά από τα έργα του. Στα διαχρονικά μνημεία που έχτισε, σε μια μικρή γωνία, γύριζε ένα πλακάκι ανάποδα. Ήταν ο τρόπος του να αναγνωρίζει: «Δεν είμαι τέλειος, και δεν ξέρω τα πάντα».