Ελύτης, ρεμπέτες και Αη-Γιάννης Πρόδρομος
19/01/2025Θα έχετε αντιληφθεί, όσοι με τιμάτε με την ανάγνωση των κειμένων μου, ότι δεν επιλέγω συνήθεις θεματολογίες. Όχι, δεν εμφιλοχωρεί φιλαυτία τις, εντός μου. Άλλως τε, οι φίλαυτοι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι. Κι εγώ, αν έχω κάτι, για να …παινεύομαι, αυτό είναι η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασής μου! Κάτι όμως που, φορές, το πληρώνω ακριβά, αφού η αξιοπρέπεια «κοστίζει»! Αλλά μην ανησυχείτε! Για τα «έξοδα τιμωρίας», έχω πάντα «λεφτά»…
Ρε, που σε βγάζει, ενίοτε, η άτρομος ατραπός… Απαραίτητο, θεώρησα, το σημερινό προλόγισμα, λόγω ιδιαιτερότητας και σπανιότητας του θέματος! Απ’ όσο ξέρω, δεν έχει γραφτεί κάτι σχετικό. Αλλά ποιος κάθεται να ψάξει να βρει κάποια σχέση ανάμεσα στον Ελύτη, στους Ρεμπέτες και στον αϊ-Γιάννη τον Πρόδρομο; Ροβολάμε, λοιπόν!
Ο Hasse, τα Νομπέλ και το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ
Ο Hasse, στενός φίλος από τα χρόνια της Σουηδίας και φίλος δοκιμασμένος, είναι δημοσιογράφος – και φιλέλλην. Μιλάμε πολύ συχνά στο τηλέφωνο και συνεργαζόμαστε. Τον βοηθάω σε κείμενά του σχετικά με την Ελλάδα, γιατί του αρέσει που είμαι «αδίστακτος» και δεν στρογγυλοποιώ τις αλήθειες, «πνίγοντας» τις ενοχλητικές «ακίδες» τους… Ο Hasse, έχει γινάτι με την Σουηδική Ακαδημία, γιατί δεν ξεχνάει ότι στέρησε από τον Νίκο Καζαντζάκη το Νόμπελ, αν και προτάθηκε 9 φορές (ρεκόρ!)
Την Σουηδική Ακαδημία, την έπεισε, ένας Έλληνας ακαδημαϊκός (και «κουίσλινγκ»), τον οποίον έστειλε η Ελληνική Ακαδημία, με εντολή της τότε Κυβέρνησης και της Εκκλησίας! Κάθισε ένα μήνα στη Στοκχόλμη και κατάφερε να πείσει τους Σουηδούς, να μη δώσουν το Νόμπελ στον Καζαντζάκη! Είναι ικανοποιημένος ο φίλος μου, που ξεπλύθηκε, κάπως, αυτή η σουηδική ντροπή, με τα δύο Νόμπελ, στον Σεφέρη και στον Ελύτη! Διακόπτω, με μια μικρή παρένθεση, για να σας πω ότι αυτός ο «κουίσλινγκ», έφαγε χαστούκια και γροθιές από τον αγαπημένο μας Καραγάτση, στις 7-6-1949, έξω από το θέατρο ΠΕΡΟΚΕ, στην πρεμιέρα του έργου «Σχολή συζύγων» (Μολιέρος), με τον θίασο του Βεάκη!
Ο Hasse είναι λάτρης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ και το απολαμβάνει στα σουηδικά, στα γερμανικά και στα ελληνικά. Οποιαδήποτε συζήτηση για το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, την παρακολουθεί με λατρεία. Κάποιες συμβολικές λεπτομέρειες, που του λέω, τον ξεσηκώνουν! Για παράδειγμα, λίγο πριν το τελευταίο μέρος του έργου (ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΝ), γράφει ο Ελύτης: «Γενεές μυρτιάς μ’ αναγνωρίζουν από τότε που έτρεμα στο τέμπλο του νερού, άγιος, άγιος, φωνάζοντας». Προφανώς, ο Ελύτης δε μπορεί να έγραψε «στο τέμπλο του νερού», αφού η «σκηνή» είναι σε ναό!
Άρα ο Οδυσσέας έγραψε «στο τέμπλο του ιερού» και ο στοιχειοθέτης τυπογράφος, μετέτρεψε κατά λάθος το «ι», σε «ν». Και ο Ελύτης το άφησε… Κάτι άλλο, αλλόκοτο, είναι μία τολμηρή «αντιμετάθεση» που κάνει ο Ελύτης, όταν γράφει: «Γι’ αυτών τα δόντια η ρόγα που μεθά, στων ηφαιστείων το στήθος και στο κλήμα των παρθένων». Ακούγεται τυχαίο και άνευ νοήματος, αλλά ο Ελύτης έκανε ένα …παιχνιδάκι (αντιμετάθεση) των λέξεων «κλίμα» και «στήθος» στον αρχικό (λογικό…) στίχο του: «Γι’ αυτών τα δόντια η ρόγα που μεθά, στων ηφαιστείων το κλήμα και στο στήθος των παρθένων». (Η λέξη «ηφαίστεια»-volcanoes, εννοεί την Σαντορίνη με τα παγκοσμίως γνωστά κρασιά της, «volcanic wines»!)
Στο «Της δικαιοσύνης ήλιε», ακούμε «…Στα ηφαίστεια κλήματα σειρά…». Στα ΠΑΘΗ, βρίσκουμε μια ασύλληπτη συγγενική εικόνα: «… και κορίτσια ωραία, με το σταφύλι στα δόντια που μάς πρέπατε». Συνεχίζω λίγο με την «αντιμετάθεση» του Ελύτη, γιατί έχω κάτι ανάποδο και απρόβλεπτο. Στο ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, Ο Ελύτης γράφει μερικές λέξεις, που αν τις διαβάσεις δε σημαίνουν απολύτως τίποτα! Να! ΑΡΙΜΝΑ, ΟΛΗΙΣ, ΑΙΑΣΑΝΘΑ. ΥΕΛΤΗΣ. Αν όμως εφαρμοστεί η «αντιμετάθεση», τότε αυτές οι λέξεις σημαίνουν ΜΑΡΙΝΑ, ΗΛΙΟΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΑ, ΕΛΥΤΗΣ. Σημειωτέον ότι η «αντιμετάθεση» του Ελύτη, δεν έχει καμία σχέση με την «αντιμετάθεση» στην ψυχολογία. (Δεν ξέρετε πόσο λυπάμαι γι’ αυτούς, που δεν έχουν κολυμπήσει στα «νερά» του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ… Χάνουν από τη ζωή τους!).
Άφωνος ο Hasse!
Ο φίλος μου έμεινε άφωνος όταν του παρουσίασα το βαθύτερο νόημα δύο φράσεων του Ελύτη που αφορούν τα αιώνια «κορίτσια», τα οποία λάτρευε! Η μία φράση λέει: «…το μάλλινο έρημο μέσα στ’ αγιάζι» και σημαίνει «το εφηβαίο, μονάχο του, στο (παγωμένο) «μετά», από τη συνεύρεση… Βαθύτερη ερμηνεία είναι: «Ο Χάρος εξαφανίζεται στη διάρκεια του έρωτα και εμφανίζεται, ψυχρά, κατόπιν!». (Την ψυχαναλυτική ερμηνεία, την γνωρίζει ο αδελφός μου Σάββας. Μετρ!).
Στην άλλη φράση, ο Ελύτης, «μπανίζει» (παρατηρεί ποιητικά) τα κορίτσια: «Το λιγάκι πουκάμισο που τρώει ο αέρας, το χνουδάκι το χλόινο πάνω στην κνήμη, του αιδοίου το μενεξεδένιο αλάτι (εμπειρία…) και το κρύο νερό της Πανσελήνου». Στο ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΝ, τα κορίτσια, τα ονομάζει, επίσης, «ηλιοβόρα» και «σεληνοβάμονα» («ηλιοφάγα» και «φεγγαροσεργιανίζοντα»). Ο Hasse, μου είπε ότι νιώθει σα να …μυείται στα Ελευσίνια και στα Καβείρια μυστήρια, διεισδύοντας στη γλώσσα του Ελύτη! Ε, λοιπόν, ο Hasse είναι ο «ένοχος» για το σημερινό σημείωμα. (Tack så myket, Hasse!)
Για να μην απορήσετε με όσα είπα, για την τεχνοτροπία του Ελύτη, συμπληρώνω και τα εξής: Ο σαφέστατα αφηγηματικός λόγος του, έχει, μάλλον, …ασαφή όρια! Ο Ελύτης κάνει εκφραστικές ακροβασίες σ’ όλο το έργο, μάλιστα χρησιμοποιεί λέξεις δικές του και κάποιες που παραβαίνουν την γραμματική! Χαρακτηριστικό της τέχνης του, στο ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, είναι ότι πολύ εύκολα μεταβαίνει από μία κατάσταση «ευδαιμονίας», στη «στέρηση». Το κάνει, λες και στο ενδιάμεσο αυτής της μετάβασης, ο Ελύτης, δεν έχει αίσθηση της «ταυτότητάς» του ή τέλος πάντων την αγνοεί! Και άσχετα αν, από φιλοσοφική άποψη, είναι συμφιλιωμένος με τον χρόνο, την φθορά και τον θάνατο. Αυτά τα λίγα… Το «ταξίδι» συνεχίζεται.
Στον Hasse αρέσουν οι συνδυασμοί από αντίθετα (contrast) πράγματα. Ίσως, γι’ αυτό παντρεύτηκε (αυτός, ένας μοντέρνος Στοκχολμιάρης) μία «οσία» (συντηρητική) γυναίκα από τα Κίρουνα, την βορειότερη πόλη της Σουηδίας. Τρελαινόταν όταν πήγαινα στο σπίτι τους, μία βιλίτσα λίγο έξω από τη Στοκχόλμη, προς Ουψάλα. Πήγαινα εκεί για σαββατοκύριακο και τους έφτιαχνα για επιδόρπιο, μπανάνα τηγανιτή, την οποία σέρβιρα αστραπιαία, καυτή, πασπαλισμένη με κανέλα, με λίγους κόκκους ζάχαρης και λουσμένη με ρούμι! Έπρεπε να καταναλωθεί ταυτοχρόνως με παγωτό βανίλια. Μία κουταλιά παγωτό και μία μπανάνα ταυτοχρόνως, στο στόμα (contrast…) Το 2014, ενθουσιάστηκε με μια εκπομπή που είχα στήσει για τον Σπύρο Παπαδόπουλο και είχε τίτλο «Ρεμπέτικα, μπλουζ, τάγκο, φλαμέγκο».
Ηπειρώτικη «πεντατονία», στην παράδοση, στο ροκ και στην κλασική μουσική
Πέρσι το καλοκαίρι, μιλούσαμε, με τον Hasse, για την πεντατονία της ηπειρώτικης μουσικής, η οποία έχει διαδοθεί σε πολλές χώρες στον πλανήτη: Αφρική, Κίνα, Ινδία (ειδικότερα στη Βόρεια), Περού, Λαπωνία… Η πεντατονία έχει αρχαιοελληνικές ανημίτονες(?) ρίζες! Κάποια «φαντάσματα» της κλασικής μουσικής, που για να τσιγκλήσω το polically correct, θα τα ονομάσω «μουσικούς», είπαν ότι «η πεντατονία είναι ένα μουσικό λάθος». (Εχέσθη η φορβάς εν τω αλωνίω…, σχολιάζω, εγώ). Και εκφράζομαι έτσι, γιατί τούς την έχω …στημένη: Ο Μωρίς Ραβέλ και Ο Κλωντ Ντεμπισί, έχουν γράψει ενδιαφέροντα έργα σε πεντατονικές κλίμακες…
Χαρακτηριστικό παράδειγμα πενταφωνίας είναι το ηπειρώτικο «Ξύπνα περδικομάτα μου».
Αυτό που θα σας εκπλήξει τώρα, είναι ότι ένα μέρος του ροκ, της δεκαετίας του 50, 60 και 70, στηρίζεται μελωδικά στη πεντατονία. Προφανώς, οι σημαντικοί ροκάδες δημιουργοί, γνώριζαν την πεντατονία! Να κάποια …σκαστά, παραδείγματα:
“Wish You Were Here”, Pink Floyd, πεντατονία σε sol ματζόρε
“Honky Tonk Woman”, The Rolling Stones, πεντατονία σε sol ματζόρε
“Sweet Home Alabama” Lynyrd Skynyrd, πεντατονία σε sol ματζόρε
Ιδού και μία …παρείσακτη έκπληξη, τώρα! Το αγαπημένο «L.A. Woman» των Doors (1971), είναι τονισμένο, στον αρχαιοελληνικό «μιξολύδιο» τρόπο, τον οποίον εξαίρουν ο Πλάτων και ο Πλούταρχος, η δε γνωστή Σαπφώ, τον χρησιμοποιούσε στις συνθέσεις της!
Επί των τύπων των ήλων, τώρα…
Δηλαδή, ανοίγω τον φούρνο για να βγάλω «ψητό»… Κι εκεί που λέγαμε, «ποιοι ροκάδες έχουν περισσότερη πεντατονία», ξαφνικά ο Hasse, μού πέταξε τη ρουκέτα: «Έχει τίποτα “κοινό” το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ με τα ρεμπέτικα;» Την άλλη μέρα πήρα μαζί μου το βιβλίο με το ποίημα και μετά το μπάνιο στη θάλασσα, τρύπωσα στη σκιά ενός φοίνικα με τον καφέ μου και βούτηξα (για πολλοστή φορά) στον… ωκεανό του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ! Όταν βρήκα αυτό που ζητούσα, δε συνέχισα το ψάξιμο! Σκέφτηκα, «φτάνει, το ένα», γιατί είναι «σπόρος», όπως έλεγες κι εσύ, Ντίνο Χριστιανόπουλε!
Το «κοινό» στοιχείο, λοιπόν, είναι ο Αη-Γιάννης ο Πρόδρομος με κάποια ξεχωριστά χαρακτηριστικά του. Ο Γιάννης, ήταν συνομήλικος του Ιησού. Τον είπαν «Πρόδρομο» γιατί στα κηρύγματά του μιλούσε για την έλευση του Ιησού. Τον είπαν όμως και «Βαπτιστή», γιατί βάφτιζε ανθρώπους στον Ιορδάνη ποταμό! Μάλιστα εκεί, βάφτισε και τον Χριστό. Όταν δεν βάφτιζε, περπατούσε στην άμμο ξυπόλυτος και φιλοσοφούσε… Όλες οι εικόνες τον δείχνουν ανυπόδητο!
Κάτι ξεχωριστό για τον Πρόδρομο, είναι ότι ήταν σκληρός στους λόγους του, για την ανηθικότητα και τη διαφθορά της εξουσίας. (Πού ‘ν’ τος σήμερα…) Γι’ αυτό, το τότε αφεντικό της Γαλιλαίας ο Ηρώδης Αντύπας, τον φυλάκισε πρώτα και μετά (με την προτροπή κάποιας καργιόλας «Ηρωδιάδας»), τον αποκεφάλισε! Μερικοί υποστηρίζουν ότι η έκφραση «το ‘φαγε το κεφάλι του», είναι από την εποχή της καρατόμησης του Πρόδρομου. Για να χαλαρώσω λίγο την ατμόσφαιρα από τα …αίματα, θα σας πω ότι ο Πρόδρομος ήταν κάτι σαν …Κασσελάκης (sic), που τα συντρόφια του, του «κόψανε» την κεφάλα
Σαν πρόσωπο της Βίβλου, ο Ιωάννης, αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη ως «προφήτης», ενώ στην Καινή ως «πρόδρομος». Στο ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΝ, του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΊ, Ο Ελύτης, αναφέρεται στην «πατούσα» του Πρόδρομου και γράφει: «Μια πατούσα που σύναξε σοφία στην άμμο». Οι ρεμπέτες, με τη λαϊκή τους υπόσταση, δεν αναφέρουν την πατούσα και τη σοφία της, αλλά το λαϊκότερο μέσο μετακίνησης, δηλαδή τα πόδια, που δεν απαιτούν εισιτήριο! Ο Ιάκωβος Μοντανάρης στο τραγούδι του «Με κάποια στα Πετράλωνα» (1936, ερμηνεία: Στελλάκης), γράφει: «Σα να ‘τανε ψηλή μαντάμ, ποτέ δεν έμπαινε σε τραμ. Όπως το Γιάννη Πρόδρομο, πήγαινε ποδαρόδρομο». Το «ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΝ», έχει 7 «στάσεις»: Άνεμοι, νησιά, άνθη, κορίτσια, πλοία, όρη, δέντρα. Το 7 είναι ο «μαγικός», πυθαγόρειος, αριθμός του Ελύτη, ενώ του Μίκη, είναι το 5.
Σπαρταριστό, το τέλος: Οι πατούσες και τα πόδια, μου θύμισαν το «παιδί του λαού», τον Νίκο Ξανθόπουλο: Στην πρεμιέρα της ταινίας του «Η οδύσσεια ενός ξεριζωμένου», στα «Ηλύσια» της Θεσσαλονίκης, το 1969, περίμενε πολύς κόσμος να φτάσει ο Ξανθόπουλος, που μάλιστα θα παρακολουθούσε την ταινία. Έφτασε με τα πόδια, ο κόσμος τον αποθέωνε και οι δημοσιογράφοι τον ρωτούσαν ανοησίες. Όταν τον ρώτησαν «πώς νιώθει», αυτός, ύψωσε χέρια και μάτια στον ουρανό, φωνάζοντας: «πού ‘ναι τώρα η πλύστρα η μάνα μου να με δει;». Κι όταν τον ρώτησαν γιατί ήρθε στον κινηματογράφο με τα πόδια κι όχι με λιμουζίνα, τους κατακεραύνωσε: «Αυτές οι πατούσες που όργωσαν την άσφαλτο σαν τον Πρόδρομο, πώς να μπούνε τώρα σε λιμουζίνα;»
Άρα, «μια πατούσα που σύναξε παράδες στην άσφαλτο»!