Ο Ελληνισμός από τον Μέγα Αλέξανδρο έως το 1821

Γιός του Φιλίππου, μαθητής του Αριστοτέλη, ολυμπιονίκης, και λάτρης της Ιλιάδας. Έγραψε στον Δαρείο ‘…εγώ, επειδή αναδείχτηκα ηγεμών των Ελλήνων και επειδή θέλω να τιμωρηθούν οι Πέρσες, πέρασα στην Ασία, αφού εσείς κάνατε την αρχή.’ (Αρριανός ΙΙ-14). Έσπειρε πόλεις μέχρι την Ινδία. Με θέατρα, όπου εγκαλείται ο Δήμος, όπου κρίνεται η Αρχή, όπου γεννιέται η δημοκρατία.

3^ος αιώνας π.Χ – Οι Διάδοχοι

Η Συμφωνία του Τριπαραδείσου, στην Ηλιόπολη, δίνει τη σκυτάλη στους διαδόχους του Αλέξανδρου. Ο Πτολεμαίος Α’  Σωτήρ ιδρύει τη δυναστεία που τελειώνει με το θάνατο της Κλεοπάτρας. Χτίζει το Φάρο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. O Συρακούσιος Αρχιμήδης φωνάζει «Εύρηκα», ο Αλεξανδρινός Ευκλείδης ορίζει το πλαίσιο της μαθηματικής λογικής, ο Σάμιος Αρίσταρχος διατυπώνει τον Ηλιοκεντρισμό πριν τον Κοπέρνικο.

2^ος αιώνας π.Χ – Πολύβιος και η εποχή της Ρώμης

Λίγο αργότερα, ο Πολύβιος, από τη Μεγαλόπολη Αρκαδίας, μέλος της Αχαϊκής συμπολιτείας, μας περιγράφει την επιβολή της ρωμαϊκής δημοκρατίας στις ελληνικές πόλεις-κράτη. Αιχμάλωτος-τρόπαιο στα χέρια των Ρωμαίων, μέντορας του Σκιπίωνα Αφρικανού, που ισοπέδωσε την Καρχηδόνα. Εξιστορεί την καταστροφή της Κορίνθου, όσο στην ανατολή οι Σελευκίδες μάχονται τους Πτολεμαίους, και όσο τα ελληνικά βασίλεια της Βακτριανής θεμελιώνουν το δρόμο του μεταξιού και διοχετεύουν τις ελληνιστικές τεχνοτροπίες στον κόσμο του βουδισμού.

1^ος αιώνας π.Χ – Ο Ελληνικός πολιτισμός εδραιώνεται

Έπειτα, ο Στράβωνας από την Αμάσεια, μας χαρίζει τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη. Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Κικέρωνας, σπουδάζουν στην Αθήνα τους στωικούς, επικουριανισμό, σκεπτικισμό. Η ελίτ της Ρώμης υιοθετεί τους θεούς, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, την τέχνη και τη ρητορική των Ελλήνων. Η Ελληνιστική Κοινή, lingua franca, από την Αθήνα, και την Αλεξάνδρεια, στην Αντιόχεια και την Πέργαμο – στη διοίκηση, την παιδεία, και το εμπόριο.

1^ος αιώνας μ.Χ. – Χριστιανισμός, και οι Παράλληλοι Βίοι

Η Καινή Διαθήκη γράφεται στην Ελληνιστική Κοινή. Τη χρησιμοποιεί ο απόστολος Παύλος στις επιστολές και τα διδάγματά του. Ο Πλούταρχος γράφει τους ‘Παράλληλους Βίους’, συγκρίνοντας την ιστορία του Θησέα και της ίδρυσης της Αθήνας, με τη βάρβαρη ίδρυση της Ρώμης απ’το Ρώμο και το Ρωμύλο. Την πολυδιάστατη και φιλοσοφημένη ηγεσία του Περικλή που εγκολπώνει την ενίσχυση των θεσμών, με τα παραδείγματα του Καίσαρα και του Μάρκου Αντώνιου δείχνοντας την προσήλωση των Ρωμαίων στους υλικούς στόχους, την απόκτηση αγαθών, και τις στρατιωτικές κατακτήσεις.

2^ος αιώνας μ.Χ. – Το πρόβλημα της Ελληνικής ενσωμάτωσης

O Δίων Κάσσιος μας γράφει στη Ρωμαϊκή Ιστορία για τις δυσκολίες που εντόπιζε ο Τραϊανός στην ενσωμάτωση των Ελλήνων στα πλαίσια της ρωμαϊκής ταυτότητας και αυτοκρατορίας. Οι ελληνικές επαρχίες διατηρούσαν μια ισχυρή αίσθηση πολιτισμικής ανεξαρτησίας. Η γλώσσα, οι παραδόσεις τους, η φιλοσοφίας τους, όχι μόνο ήταν ξεχωριστές, αλλά και αξιοσέβαστες σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Αυτή η αίσθηση πολιτισμικού πατριωτισμού, αντικαθιστούσε την έλλειψη πολιτικής αυτονομίας.

3^ος αιώνας μ.Χ. – Πλωτίνος και νεοπλατωνισμός

Η ελληνική γραμματεία συνεχίζει να αναπτύσσεται. Ο Πλωτίνος ηγείται του Νεοπλατωνισμού, θεμελιώνοντας την πρωτοχριστιανική διανόηση. Οι Ολυμπιακοί αγώνες συνεχίζουν στην Ολυμπία και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες λαμβάνουν και προωθούν την κλασσική παιδεία.

4^ος αιώνας μ.Χ. – Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας

Λίγο πριν ιδρύσει την Κωνσταντινούπολη στην αρχαία πόλη του Βυζαντίου, ο Κωνσταντίνος ο Μέγας συγκαλεί την Α’ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (325 μ.Χ.). Το συμβούλιο διεξάγεται εξ ολοκλήρου στα ελληνικά, και το ‘Πιστεύω’ αποτελεί ένα βασικό της απότοκο. Οι Καππαδόκες Πατέρες εδραιώνουν τα θεολογικά, φιλοσοφικά θεμέλια της χριστιανοσύνης με επιρροές και αναφορές από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αναμιγνύοντας την ελληνική σκέψη στα χριστιανικά διδάγματα.

5^ος αιώνας μ.Χ. – Μοναστισμός και Θεοδόσιος

O 5^ος αιώνας βλέπει την άνοδο του μοναστισμού, στις ερήμους της Αιγύπτου, και της Συρίας. Τα μοναστήρια γίνονται κέντρα πολιτισμού, διατήρησης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, των τεχνών, και της θεολογίας. Οι Σασσανίδες πρέσβεις αρχίζουν να αναφέρονται στους αυτοκράτορες της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ως Έλληνες Βασιλείς. Ο Σωκράτης Σχολαστικός, πίσω απ’τα Θεοδοσιανά τείχη, συντάσσει την εκκλησιαστική ιστορία του χριστιανισμού στα ελληνικά.

6^ος αιώνας μ.Χ. – Αγία Σοφία και Ιουστινιάνειοι Πόλεμοι

Οικοδομείται το μοναστήρι στης Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά. Ο διατροφικός μας πολιτισμός εμπλουτίζεται και τα λαδερά κοσμούν μέχρι σήμερα τα τραπέζια μας. Ο Προκόπιος της Καισαρείας καταγράφει στα ελληνικά τους Ιουστινιάνειους Πολέμους και την αναστήλωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Χτίζεται η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, – ο μεγαλύτερος χριστιανικός ναός για περισσότερο από μια χιλιετία. Η ελληνική σκέψη και αρχιτεκτονική, επηρεάζουν σε βάθος τον αραβικό κόσμο.

7^ος αιώνας μ.Χ. – Ηράκλειος και ελληνική γλώσσα

Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος αντικαθιστά τα Λατινικά, και τα Ελληνικά γίνονται πλέον η επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας, στη διοίκηση, τους νόμους και το στρατό. Τσακίζει τους Πέρσες Σασσανίδες, οι οποίοι αναφέρονται στην αυτοκρατορία ως «Ρώμη των Ελλήνων». Ανακτά τον Τίμιο σταυρό και τον επιστρέφει στα Ιεροσόλυμα. Δέκα αιώνες μετά τον Μέγα Αλέξανδρο, η Βασιλεία του Αιγαίου συντρίβει ξανά τη Δεσποτεία της Ανατολής.

8^ος αιώνας μ.Χ. – Εικονομαχία και ο ρόλος των ελληνορθόδοξων μοναστηριών

Ακολουθεί ο αιώνας της Εικονομαχίας, με τον Άγιο Ιωάννη από τη Δαμασκό, μεταξύ άλλων, να υπερμάχεται της χρήσης των εικόνων. Οι μοναστικές κοινότητες συνεχίζουν να ανθίζουν. Στο όρος Όλυμπος της Βιθυνίας και αργότερα στο όρος Άθως, διατηρείται και μελετάται η αρχαία ελληνική γραμματεία, και οι μοναχοί διατηρούν εικόνες ως πράξη θρησκευτική αλλά και πολιτισμική (τέχνες). Ο ισλαμικός κόσμος που αναδύεται, αναφέρεται στους ανατολικούς Ρωμαίους ως Έλληνες και στον αυτοκράτορα ως ‘Βασιλιά των Ελλήνων’.

9^ος αιώνας μ.Χ. – Πατριάρχης Φώτιος και Μακεδονική Αναγέννηση

Ο ένατος αιώνας σημαδεύεται από τη Μακεδονική Αναγέννηση όπου η αναβίωση της ελληνικής παιδείας φτάνει στα ύψη της. Ο Πατριάρχης Φώτιος στη Μυριόβιβλο συγκεντρώνει το έργο εκατοντάδων κλασσικών κειμένων τα οποία φτάνουν μέχρι την Καρολίγγεια αυλή. Οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος μεταδίδουν το Ευαγγέλιο στη μεγάλη Μοραβία, δίνοντας στους σλαβικούς πληθυσμούς το πρώτο τους αλφάβητο.

10^ος αιώνας μ.Χ. – Βαράγγειος Φρουρά και εκχριστιανισμός των Ρως

Η Αγία Όλγα του Κιέβου βαπτίζεται στην Κωνσταντινούπολη. Ο εγγονός της Βλαδίμηρος ο Μέγας προχωρά στο μαζικό εκχριστιανισμό του κράτους των Ρως φυτεύοντας το σπόρο της ελληνορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης στην προϊστορία της ύστερης Ρωσίας. Ταυτόχρονα, το νεοσυσταθέν επίλεκτο σώμα, η Βαράγγειος φρουρά, η οποία αποτελείτε από Σκανδιναβικά Γερμανικά φύλλα, αναφέρεται στον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης ως ‘Αυτοκράτωρ των Ελλήνων’.

11^ος αιώνας ΜΧ – Αναγέννηση αρχαίας ελληνικής γραμματείας

O 11^ος αιώνας βρίσκει το φως του Ελληνισμού να δρα ως γέφυρα μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης προσφέρει προηγμένες σπουδές στη ρητορική, τη φιλοσοφία, τη νομική και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Ο Νορμανδός  Γουλιέλμος της Απουλίας, αναφέρεται στην Κωνσταντινούπολη ως ‘η Πόλη της Σοφίας’. Πέρσες και Άραβες λόγιοι ανακαλύπτουν στις βιβλιοθήκες της κείμενα αστρονομίας, φιλοσοφίας και ιατρικής τα οποία μεταφράζουν στα αραβικά, επεκτείνοντας την Ελληνική επιρροή στη Χρυσή Εποχή του Ισλάμ.

12^ος αιώνας μ.Χ., Άννα Κομνηνή και Αλεξιάδα

Η πριγκίπισσα, ιατρός και πρώτη γυναίκα ιστορικός Άννα Κομνηνή γράφει την Αλεξιάδα, καταγράφοντας την εποχή της Ά Σταυροφορίας και του πατέρα της αυτοκράτορα Αλέξιου. Η γλώσσα και η μορφή του κειμένου, αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα του αττικισμού, αντανακλώντας την ιστοριογραφική παράδοση και συνέχεια του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Παράλληλα, η αρχιτεκτονική των ναών, όπως η Μονή του Παντοκράτορος Χριστού στην Κωνσταντινούπολη, συνδυάζει αγαστά την ελληνιστική καλλιτεχνική παράδοση με τα θρησκευτικά προτάγματα της εποχής.

13^ος αιώνας μ.Χ. Α’ Άλωση Κωνσταντινούπολης

Το 1204 συντελείται η βάρβαρη άλωση της Πόλης από την εκτροπή της Δ’ Σταυροφορίας. Πραγματώνεται η κορύφωση της σύγκρουσης του λατινο-ρωμαϊκού και του ελληνο-ρωμαϊκού κόσμου. Για πολλούς, εκεί εντοπίζεται η γέννηση της σύγχρονης εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων. Ο ελληνισμός συνεχίζεται με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας υπό των Λασκαριδών, δημιουργώντας το έρεισμα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Βυζαντινοί λόγιοι, όπως ο Μάξιμος Πλανούδης που μεταξύ άλλων μεταφράζει στα λατινικά έργα του Ησιόδου, του Σοφοκλή, και του Αριστοφάνη, συνδράμουν στην αυγή της πρώιμης δυτικής Αναγέννησης.

14^ος αιώνας μ.Χ., Μανουήλ Χρυσολωράς, Ιταλική Αναγέννηση

Μεσούσης γενικής παρακμής, το ακμαίο πνεύμα και η λόγια παράδοση της Πόλης αρνούνται να κοπάσουν. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς  ταξιδεύει στην Ιταλία και διδάσκει ελληνική λογοτεχνία. Στη Φλωρεντία, την Παβία, τη Βενετία, και τη Ρώμη. Η εισαγωγή του στις ελληνικές σπουδές, η μετάφραση του Πλάτωνα και του Ομήρου,  συνδράμει τον αναγεννησιακό ουμανισμό επηρεάζοντας λόγιους όπως ο Λεονάρντο Μπρούνι και ο Πότζιο Μπρατσολίνι.

15ος αιώνας μ.Χ., Η Άλωση – Γεώργιος Φραντζής

Όσο τα κανόνια του Μεχμέτ γκρεμίζουν τα Θεοδοσιανά Τείχη, ο Γεώργιος Φραντζής, καταγράφει τα λόγια του τελευταίου αυτοκράτορα ‘..δεν έχουν απέναντί τους ζώα αλλά τους απογόνους Ελλήνων και Ρωμαίων’. Καταφεύγει στη Κέρκυρα σώζοντας την αυτοκρατορική προοπτική, τη μνήμη και την ιστορική συνέχεια για τις μέλλουσες γενιές. Έλληνες λόγιοι, όπως ο Βησσαρίων, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος και άλλοι, καταφεύγουν στη Δύση εμπνέοντας τη μελέτη Ελληνικών και Ρωμαϊκών σπουδών, συνεισφέροντας ουσιωδώς στην Αναγέννηση. Οι Φαναριώτες που παρέμειναν στην Πόλη γίνονται σταδιακά οι διοικητές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τεράστια επιρροή στην Οθωμανική αυλή. Τα ελληνικά παραμένουν η κοινή γλώσσα του εμπορίου και της διοίκησης.

16ος αιώνας μ.Χ., Η επιβίωση του Ελληνισμού

Η εκκλησία με μορφές όπως ο Μάξιμος Μαργούνιος συνεχίζει την αναπαραγωγή και τον εμπλουτισμό της ελληνικής γραμματείας και ορθόδοξης θεολογίας. Σημειώνονται κάθε δεκαετία ανεπιτυχείς επαναστάσεις και εξεγέρσεις Ελλήνων κατά των Οθωμανών (Ήπειρος, Μακεδονία, Πελοπόννησος) και των Βενετών (Κρήτη). Οι ελληνικές κοινότητες σε Βενετία, Μόσχα, παραδουνάβιες περιοχές, και Αλεξάνδρεια διαπρέπουν στο εμπόριο και διατηρούν τη γλώσσα, την ιστορική μνήμη, και τις ελληνορθόδοξες παραδόσεις, όπως ο εορτασμός της Λαμπρής.

17ος αιώνας μ.Χ., Φλαγγίνιος Σχολή

Η Ελληνική διασπορά στην Ευρώπη και την Οθωμανική αυτοκρατορία ανθίζει. Βρίσκει το ρόλο της στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Στην Πόλη, ο Θεόφιλος ο Κορυδαλλεύς, φέρνει τον Αριστοτέλη στο προσκήνιο, ηγούμενος της Μεγάλης του Γένου Σχολής. Ο κερκυραίος Θωμάς Φλαγγίνης ιδρύει τη Φλαγγίνειο Σχολή στη Βενετία το 1665, δίπλα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων.

Λειτουργεί ως ανώτατο ελληνόφωνο εκπαιδευτικό ίδρυμα, διδάσκοντας ρητορική, φιλοσοφία, λογική, ελληνική γραμματεία, ορθόδοξη θεολογία, μαθηματικά και άλλα. Υποδέχεται Ελληνόπουλα από Κέρκυρα, Κρήτη, Κύπρο και ηπειρωτική Ελλάδα. Οι απόφοιτοί του στελεχώνουν διπλωματικά σώματα και αυτοκρατορικές αυλές στην τσαρική Ρωσία, την Αυστρία των Αψβούργων, αλλά και τα υψηλότερα διαζώματα της ελληνορθόδοξης εκκλησίας.

18ος αιώνας μ.Χ., Ελληνική επιρροή, Ρήγας Φεραίος, Ορλωφικά

Η παρουσία του Ελληνισμού γίνεται αισθητή τόσο στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις όσο και στους πρωτοπόρους του πνεύματος. Ο Βολτέρος και ο Γκαίτε συνομιλούν με τον Όμηρο και τον Πλάτωνα, ενώ η ζωγραφική του Ζακ-Λουί Νταβίντ απηχεί τα κλασσικά ιδεώδη. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός στελεχώνεται από σημαντικές προσωπικότητες της διασποράς, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ο Αθανάσιος Ψαλίδας και ο Ρήγας Φεραίος. Έλληνες αξιωματικοί του Ρωσικού στρατού πρωτοστατούν στα Ορλωφικά (1770 μ.Χ), με εξεγέρσεις κατά των Οθωμανών σε ολόκληρη τη νησιωτική και ηπειρωτική Ελλάδα.

Όταν αυτές καταπνιγούν, Έλληνες άτακτοι και απόστρατοι θα σχηματίσουν ένοπλες ομάδες και θα συνεχίσουν την επαναστατική τους δράση. Πρωτεργάτες όπως ο Λάμπρος Κατσώνης και ο Ανδρέας Ανδρούτσος υφαίνουν τα προεόρτια της Παλιγγενεσίας. Το μονοπάτι των Φιλικών, του Κολοκοτρώνη, και του Καποδίστρια.

Η αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής ιστορίας είναι η κληρονομιά ενός πολιτισμού που συνδιαλέγεται, συγκρούεται, εξελίσσεται, και επιβιώνει. Είναι ένας θησαυρός που έχει εντυπωθεί μέσα στη γλώσσα, τα μνημεία, τις παραδόσεις και τα πολιτισμικά μας γνωρίσματα. Μέσα από αιώνες σοφίας, τέχνης και αγώνων, κατάφερε να φτάσει στο σήμερα. Όχι ως στατικό και ετεροκαθοριζόμενο μουσειακό αντικείμενο. Αλλά, ως τρόπος ζωής, πηγή έμπνευσης και διαδικασία σκέψης.