Τα “Πάθη” μέσα από τους δημώδεις ύμνους

Σε μια κοινωνία που βάδιζε αργά επικρεμάμενη πάνω από το χάσμα δύο κόσμων, αυτού που έφευγε και χάνονταν και ενός βιαστικού πλαστικού μέλλοντος που έκρωζε μέσα από τις συχνότητες του ραδιοφώνου, σε μια απόμερη γωνιά που αντικαθρεφτίζονταν στα κρυστάλλινα νερά του Ιονίου και ανάσαινε την άνοιξη, οι άνθρωποι προσγείωναν στα δικά τους μέτρα τον Λόγο, τον κεντούσαν με το δικό τους πέρασμα απ’ τα μονοπάτια της ζωής και του θανάτου, ακολουθώντας απλά τον μίτο που κρατούσε το εκκλησιαστικό τελετουργικό, που συνείχε, συγκροτούσε και συγκρατούσε τον χρόνο. Ένας αρωγός που προμήθευε κυρίως συναίσθημα και λιγότερο λόγο κατανοητό, από όλους τουλάχιστον.

Η κάθετη επικοινωνία στον χρόνο με τον εκκλησιαστικό λόγο γίνονταν μέσα από τα θραύσματα της γλώσσας περισσότερο και την ανθεκτική χρήση του επιθέτου, που απέπνεαν τη χαρά, τον πόνο, την αγωνία, ανθρώπων που βάδισαν στα χνάρια της ιστορίας και άφησαν σε εμάς τους στοχασμούς τους καρφωμένους στα σεντέφια και στα μαλάματα της γλώσσας μας. Ο ιερέας με το λόγο του συμπλήρωνε το αφηγηματικό κενό και έδινε το ηθικό πλαίσιο, που ήταν δεσμευτικό για όλους.

Μιλώ για τον ιερέα, γιατί ο δάσκαλος δεν έφτανε για όλους, οι περισσότεροι της γενιάς μου είμαστε παιδιά ανθρώπων που υπέγραφαν με σταυρό. Ο δικός τους λόγος, λιτός, άμεσος και πυκνός, βίωμα, σκήνωμα ζωής συμπλήρωνε τον εκκλησιαστικό λόγο, τον εμπότιζε με το δικό του περιεχόμενο και ταυτόχρονα τον προσάρμοζε στη δική του καθημερινότητα, εισβάλλοντας στον επίσημα από το εορτολόγιο ταξινομημένο χρόνο. Έτσι το εορταστικό γεγονός μεταφέρονταν στην ίδια την κοινότητα, η οποία οικειοποιούμενη το αντίστοιχο εκκλησιαστικό εορτολόγιο, ενίσχυε τους δεσμούς της, συμμετέχοντας με λαϊκότροπους δημώδεις ύμνους, που τα παιδιά “λένε”, ακόμη και σήμερα, ανήμερα του Λαζάρου και τη Μεγάλη Πέμπτη.

Τον αδερφό μ’ το Λάζαρο, η Μάρθα και η Μαρία,
τρεις μέρες τον εκλαίγανε και τον μοιριολογούσαν
και την τετάρτη ο Χριστός ήρθε και τον ζητούσε.
Αν ήσουν εδώ Χριστέ βέβαια δεν θα πέθαινε προχτές ο αδερφός μου.
Μαρία λίγο πίστεψε και δείξε το μνημείο.
Κι αμέσως πήγαν και έδειξαν τον τάφο του Μεσσία.
Ανάστα κράζω Λάζαρε, φίλε κι αγαπητέ μου.
Κι ο Λάζαρος σηκώθηκε, με τα κεριά ζωμένος.
Πες μας Λάζαρε τι είδες κει στον Άδη που επήγες.
Είδα φόβους, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους.
Δώστε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι
της καρδιάς μου, των χειλέων και μην με ρωτάτε πλέον.

Τα Πάθη στους δημώδεις ύμνους

Έτσι, το τελετουργικό του Πάσχα άνοιγε με τον “Λάζαρο” που λέγανε τα παιδιά από σπίτι σε σπίτι και συνεχίζονταν με τα “Πάθη”, που έλεγαν με τον ίδιο τρόπο τη Μεγάλη Πέμπτη και αφορούσαν τη Σταύρωση.

Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα,
σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται,
σήμερα βάλανε βουλή οι άνομοι Εβραίοι (ή αλλιώς «οχτροί του»),
οι άνομοι και τα σκυλιά κι οι τρισκαταραμένοι,
για να σταυρώσουν τον Χριστό των πάντων βασιλέα.
Κι ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι,
να λάβει δείπνο μυστικό, να τον συλλάβουν όλοι.
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε για τον μονογενή της.
Φωνή της ήρθε εξ ουρανού κι απ’ Αρχαγγέλου στόμα.
Πάψε Κυρά τις προσευχές, πάψε και τις μετάνοιες,
τον γιό σου τον επιάσανε και στα χαλκά τον πάνε
και στου Πιλάτου τις αυλές εκεί τον τυραννάνε.
Χαλκιά χαλκιά φκιάξε καρφιά, φκιάξε τρία πιρούνια.
Κι εκείνος ο παράνομος βαρεί και φκιάνει πέντε.
Βάλε τα δυο στους πόδας του και τ’ άλλα δυο στας χείρας,
το πέμπτο το φαρμακερό βάλ’ το μες στην καρδιά του,
να τρέξει αίμα και νερό να λιγωθεί η ψυχή του.
Η Παναγιά σαν τ’ άκουσε έπεσε και λιγώθη.
Σταμνί νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο.
Και τρία μυροδόσταμνο για να της έρθει ο νους της.
Φόντας της ήρθε ο λογισμός, φόντας της ήρθε ο νους της,
ζητά μαχαίρι να σφαεί, φωτιά να πάει να πέσει,
ζητά γκρεμό να γκρεμιστεί για τον μονογενή της.
Η Μάνθα κι η Μαγδαλήνη και του Λαζάρου η μάνα
και του Ιακώβου η αδερφή κι οι τέσσερις αντάμα
σαν πήραν το στρατί -στρατί στρατί το μονοπάτι
το μονοπάτι τς’ εβγαλε μες του ληστού την πόρτα.
Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου.
Κι η πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της.
Κοιτάει δεξιά, κοιτάζει ζερβά, κανέναν δεν γνωρίζει.
Κοιτάει και δεξιότερα, βλέπει τον Αϊ Γιάννη.
Αφέντη Αϊ Γιάννη μου και βαφτιστή του γιού μου,
μην είδες τον ιγιόκα μου και συ τον δάσκαλό σου.
Βλέπεις εκείνο τον γυμνό, τον παραπονεμένο,
όπου φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
όπου φορεί στην κεφαλή αγκάθινο στεφάνι,
εκείνος είναι ο γιόκας σου κι εμένα ο δάσκαλός μου.
Η Παναγιά πλησίασε γλυκά τον ερωτούσε.
Δεν μου μιλάς παιδάκι μου, δεν μου μιλάς παιδί μου.
Τι να σου πω μανούλα μου, που διάφορο δεν έχεις,
μόνο το Μέγα Σάββατο, κοντά στο μεσημέρι,
που θα λαλήσει ο πετεινός, σημάνουν οι καμπάνες,
σημάνει ο Θεός, σημάνει η γης, σημάνουν τα επουράνια
σημάνει κι η Αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,
με τα τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δυο καμπάνες,
κάθε καμπάνα και παππάς, κάθε παππάς και διάκος,
όποιος τ’ ακούει σώζεται κι όποιος το λέει αγιάζει
κι όποιος το παραδέχεται Παράδεισο θα λάβει,
Παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφο.

Η νεκρανάσταση στον εκκλησιαστικό λόγο

Τα ποιήματα αυτά, που δύσκολα θα τα έλεγε κάποιος τραγούδια, αποκτούσαν ρυθμό με το απλό κυμάτισμα της φωνής, που παρακολουθούσε το μέτρο των στίχων. Είναι ένα είδος ρυθμικής, αλλά συγκρατημένης απαγγελίας, απογυμνωμένης από οποιαδήποτε επιτήδευση. Ο λόγος υπερίσχυε και όλοι, όσοι απήγγειλαν, μικροί κα μεγάλοι, είχαν συνείδηση της τραγικότητας των στίχων. Η παραστατικότητα δε των κειμένων έφερνε τον Λάζαρο και τον Χριστό κοντά στον καθημερινό άνθρωπο.

Το θέμα της νεκρανάστασης, πανάρχαιο και ντυμένο με το μανδύα, ποιητικό κυρίως, που κάθε εποχή το έντυνε, τονίζει τη φρίκη του θανάτου. Τα “Πάθη”, όμως, του Χριστού είναι το μοιρολόγι για τον θάνατο της νιότης, για την υπέρτατη θυσία της ζωής, που στόχο έχει τη σωτηρία και τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου.

Τόσο απόμακρο όσο και ο Θεός και τόσο κοντινό και καθημερινό όσο κι ο άνθρωπος. Η Παναγία μητέρα που σπαράζει για το παιδί της είναι τόσο γνώριμη φιγούρα δίπλα μας, που οι δύο προηγούμενοι τουλάχιστον αιώνες την έντυσαν με τους θρήνους τόσων και τόσων μανάδων που βίωσαν το δράμα της υπέρτατης απώλειας που μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Αλλά η θυσία του Χριστού, που ανεβαίνει στο σταυρό για να υποστεί το μαρτύριο πόσο γνώριμη μας είναι από τον ίδιο τον άνθρωπο και πόσο συχνή αναγκάζεται να είναι.

Ο άνθρωπος, όμως, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς ελπίδα και ο Χριστός πλήρωσε το ανάλογο αντίτιμο σε πόνο και τη χάρισε απλόχερα. Ο σύγχρονος άνθρωπος αυτό το αναγνωρίζει ως πραγματικότητα, και αν ακόμα ο ίδιος δεν προσβλέπει στη Σωτηρία από τα “αμαρτήματά” του, αναζητά την ελπίδα στα κείμενα, στους ύμνους και στους κανόνες τις Μεγάλης Εβδομάδας, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο του χρόνου και ξανά θυμάται –όλο και λιγότερο και όλο και λιγότεροι, είναι γεγονός– τα αφιερωματικά μικρά ποιήματα, που έφτιαξε ο ίδιος και που μαρτυρούν το πως αντιλαμβάνεται το θάνατο και την ανάσταση του Λαζάρου, τη θυσία και το μαρτύριο του Χριστού, τον πόνο και την οδύνη της Παναγίας, που τον κάνουν να ξανασκέφτεται πόσο κοντά ή μακριά είναι ο ίδιος , ως ιστορία ή ως παρόν.

---

Η Ερμιόνη Αχειμάστου είναι φιλόλογος