Τα προϊστορικά σπήλαια στο Μουσείο Θεσσαλονίκης

Μια διαφορετική πρόταση, να γνωρίσει το κοινό τα σπήλαια της βόρειας Ελλάδας σε αστικό περιβάλλον, θα πάρει σάρκα και οστά στη Θεσσαλονίκη που είναι ένας ακόμη λόγος να επισκεφθεί κάποιος την συμπρωτεύουσα. Η καινοτομία έγκειται στην προσπάθεια η έκθεση αυτή να βιώνεται σε “περιβάλλον” σπηλαίου και να αναδειχθούν ευρήματα που για πρώτη φορά έρχονται στη δημοσιότητα μέσα από τις συλλογές της εφορίας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας με βασικό στόχο να αναδείξει την πολιτισμική σημασία των σπηλαίων από την παλαιολιθική εποχή έως σήμερα.

Ο τίτλος της έκθεσης αποκαλυπτικός αποτυπώνει την οπτική και την προσπάθεια της: “Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως” εστιάζοντας στα σπήλαια αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της βόρειας Ελλάδας που είναι πολλά και πολύ ενδιαφέροντα. Η προβολή του υλικού επίσης ξεχωριστή φωτίζει ντοκουμέντα ζωής εκατομμυρίων χρόνων πριν… 296 αντικείμενα από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τα νεότερα χρόνια και 30 σπήλαια και βραχοσκεπές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος νομών βόρειας Ελλάδας παρουσιάζονται σε δύο αίθουσες μεταμορφωμένες σε δαιδαλώδες σπήλαιο.

Παλαιολιθική περίοδος ορίζεται το πρωιμότερο τμήμα της Λίθινης Εποχής ή Εποχής του Λίθου, κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος χρησιμοποίησε λίθινα τέχνεργα και εκτείνεται σε μια μεγάλη περίοδο που ξεκίνησε πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου έως το 10.000 π.Χ., το τέλος δηλαδή της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων ή Παγετώδους.

Κάθε έκθεμα αποτελεί ένα κομμάτι του παζλ που αφηγείται την ιστορία των σπηλαίων και της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με αυτά. Παράλληλα αναδεικνύονται οι μεθοδολογικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες, ο συναρπαστικός χαρακτήρας και οι ποικίλες προκλήσεις της αρχαιολογικής, παλαιοανθρωπολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας. Στην έκθεση αυτή τα σπήλαια αντιμετωπίζονται ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων και αυτή η άρρηκτη σχέση αποτυπώνεται πολυεπίπεδα.

Όπως αναφέρουν οι διοργανωτές, το μοναδικό και εύθραυστο οικοσύστημα των σπηλαίων εκλαμβάνεται όχι απλώς ως ένας γεωλογικός σχηματισμός αλλά ως ένα περιβάλλον, ένας βιωμένος χώρος, με τον άνθρωπο να συνδέεται μαζί του από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του. Το σπήλαιο είναι τόπος όπου βιώθηκε το αίσθημα της καταφυγής και της ασφάλειας, του εγκλεισμού, του τραύματος, της γιορτής και της τελετουργίας, της αποκαλυπτικής εμπειρίας, της επαφής με τις θεότητες, της αναγέννησης, της μετάβασης, της φιλοσοφικής αναζήτησης.

Για να επιτευχθεί όσο πιο εύγλωττα αυτό στον επισκέπτη του μουσείου Θεσσαλονίκης, δημιουργήθηκαν πέντε ενότητες που τον ταξιδεύουν βιωματικά στον κόσμο των σπηλαίων μέσα από το ποικίλο φάσμα της ζωής τους. Είναι 1) Ένα ημερολόγιο του παρελθόντος 2) Η αρχαιολογία των σπηλαίων 3) Η άλλη όψη των σπηλαίων 4) Ακολουθώντας τις διαδρομές 5) Ρίχνοντας φως στη σπηλιά.

Τι θα δει ο επισκέπτης

Λίθινα και οστέινα εργαλεία, κεραμική, γλυπτά, επιγραφές, νομίσματα, χάλκινα εργαλεία και όπλα, πήλινα ειδώλια, χάλκινα και χρυσά κοσμήματα, λατρευτικές εικόνες, ανθρωπολογικό, αρχαιοβοτανολογικό και αρχαιοζωολογικό υλικό, αλλά και έργα σύγχρονης τέχνης, φωτίζουν τις διαφορετικές πτυχές της σχέσης του ανθρώπου με το σπήλαιο. Ιδιαίτερη ενότητα αφιερώνεται στους επιστήμονες που εμπλέκονται στην εξερεύνηση των σπηλαίων.

Τα περισσότερα αρχαιολογικά κατάλοιπα που παρουσιάζονται στην έκθεση προέρχονται από τις συλλογές της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογία-Σπηλαιολογίας, ενώ η οργάνωσή της αποτελεί καρπό της εξαιρετικής συνεργασίας με έντεκα Εφορείες Αρχαιοτήτων (Άρτας, Ημαθίας, Ιωαννίνων, Καβάλας-Θάσου, Λάρισας, Μαγνησίας, Σερρών, Ροδόπης, Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Φλώρινας και Χίου) και τρία μουσεία (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ) που δάνεισαν αντιπροσωπευτικά αντικείμενα των συλλογών τους, πολλά από αυτά αδημοσίευτα ευρήματα που θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό.

Η έκθεση, όπως ανακοινώθηκε, θα εμπλουτισθεί με παράλληλες δράσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και οικογένειες, ξεναγήσεις, μουσικές συναυλίες και επιστημονικές διαλέξεις. Σημαντικό επίσης ότι θα συνοδεύεται και θα τεκμηριώνεται από δίγλωσσο (ελληνικά και αγγλικά) επιστημονικό κατάλογο στον οποίο περιλαμβάνονται δεκαπέντε κείμενα που αφορούν την αρχαιολογία των σπηλαίων, τις λαογραφικές παραδόσεις που σχετίζονται με αυτά αλλά και κείμενα που εξηγούν στον αναγνώστη τη διαδικασία της σπηλαιογένεσης και το σύνθετο οικοσύστημά τους.

Καταστροφείς και εραστές

Είναι γνωστό ότι κάποια σπήλαια κατακρεουργήθηκαν από επεμβάσεις χρυσοθήρων κι άλλων αναζητητών θησαυρών που τα εντόπισαν κι ερμηνεύοντας με το δικό τους τρόπο σύμβολα και σημάδια, μπήκαν έσπασαν σταλακτίτες -σταλαγμίτες, έσκαψαν καταστρέφοντας κυριολεκτικά όχι μόνο το γεωλογικό τοπίο αλλά κι ευρήματα σκελετών ή αρχαιολογικά για να συνεχίσουν την αναζήτηση στο όνειρο του… πλουτισμού βασισμένοι σε κιτάπια αλλά και σενάρια, από αντάρτες που έκρυψαν χρυσαφικά και λίρες που διαδίδονται από στόμα σε στόμα αναπτερώνοντας ελπίδες και καταστρέφοντας πολύτιμα στοιχεία των σπηλαίων…

Υπάρχει βέβαια και η άλλη πλευρά συλλόγων με αγάπη και δράση στη γνωριμία των σπηλαίων, όπως ο φορέας Σπηλαιολογία Θεσσαλονίκης “Πρωτέας” που είχε οργανώσει πριν τρία χρόνια το 12ο ανοιχτό Σεμινάριο Σπηλαιολογίας – Σπηλαιοεξερεύνησης, Α’ επιπέδου με σκοπό να μπορούν οι συμμετέχοντες να επισκέπτονται με ασφάλεια, σπήλαια (οριζόντια και βάραθρα) και να συμμετέχουν σε αποστολές εξερεύνησης που διοργανώνει ο σύλλογος καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους κάνοντας τους κοινωνούς σε πολύτιμες γνώσεις και πληροφορίες όπως: Όροι και έννοιες της σπηλαιολογίας, ατομικός και ομαδικός εξοπλισμός, σπηλαιοεξερεύνησης, Σπηλαιογένεση – είδη σπηλαιοθεμάτων και τρόπος δημιουργίας τους, Βιοσπηλαιολογία, Αρχαιολογία σπηλαίων, Πρώτες βοήθειες και κίνδυνοι σπηλαίων, Οργάνωση σπηλαιολογικών αποστολών, Προστασία σπηλαιολογικού πλούτου κ.α.

Αξίζει να αναφερθεί και η προσπάθεια που είχε γίνει στην Καβάλα για την δημιουργία ομάδας σπηλοερευνητών με την υποστήριξη σχετικού σεμιναρίου που παρακολούθησαν τότε 28 ενδιαφερόμενοι σε μαθήματα που αφορούσαν την γεωλογία και την Βιολογία των σπηλαίων, την χαρτογράφηση τους, τις βραχογραφίες, αλλά και την αρχαιολογία. Ανάλογες πρωτοβουλίες υπάρχουν και σε άλλες πόλεις.

Η έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αναμένεται να ρίξει φως στα σπήλαια, τεκμηριωμένα κάνοντας κοινωνούς παιδιά, νέα γενιά και κάθε ενδιαφερόμενο γύρω από την χρήση, την λειτουργία τους την παρουσία τους από τα πρώτα χρόνια εμφάνισης των ανθρώπων στην ζωή δίνοντας πάμπολλα ερεθίσματα για γνώση, προβληματισμό κι ευθύνη προστασίας και διάσωσης τους.

Είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται μια τέτοια έκθεση αφιερωμένη στην αρχαιολογία των σπηλαίων που δημιουργήθηκαν μεν στο απώτατο παρελθόν από φυσικές διεργασίες, αλλά στη συνέχεια προσείλκυσαν τον άνθρωπο από τα πρώτα βήματά του. Ο προστατευμένος αλλά και απόκοσμος χώρος του σπηλαίου αποτελεί ακόμη και σήμερα χώρο ποικίλων χρήσεων αλλά και έμπνευσης για τον άνθρωπο, οπότε είναι λογικό να αναμένεται με ενδιαφέρον.