Η Μουσική και οι αφροδίσιες θεότητες στην αρχαιότητα

Οι εννέα Μούσες, γεννημένες από τον Δία και τη Μνημοσύνη, είχαν το χάρισμα να εξυμνούν μεγαλόπρεπα κάθε αξιομνημόνευτη πράξη ή επίτευγμα. Προστάτευαν τη μουσική, την ποίηση, τη χορωδία και τον χορό. Οι Χάριτες, αφροδισιακές θεότητες, αντιπροσώπευαν τη χάρη και ομορφιά· στολισμένες με μυρτιές, ρόδα και άλλα ανοιξιάτικα λουλούδια περνούσαν τη ζωή τους μαζί με τις Μούσες μέσα σε γιορτές και συμπόσια.

Οι αρχαίοι τραγουδοποιοί (κυρίως η Σαπφώ) τις επικαλούνταν συχνά καθώς η ευλογία των Μουσών και των Χαρίτων καθιστούσε χαριτωμένα και θελκτικά τόσο τη μελωδία όσο το τραγούδι και τους χορούς. Οι μουσικές παραστάσεις περιλάμβαναν είτε μελωδία με παίξιμο ενός μουσικού οργάνου (π.χ. λύρας ή αυλού) είτε μελωδία διανθισμένη με τραγούδι (σόλο ή χορωδία) είτε μελωδία διανθισμένη με τραγούδι και χορό. Ποιητικές εικόνες ευωχιών που αναδίδουν μία λαμπρή ευτυχία συνοδεύονται απαραίτητα από μουσική. Πολίτες κάθε κοινωνικής τάξεως έπαιζαν μουσικά όργανα και χόρευαν, ενώ δεν παρέλειπαν να παρακολουθούν λίγο ή πολύ επαγγελματικές μουσικές παραστάσεις.

Η μουσική με θεϊκές καταβολές και μυστηριώδεις δυνάμεις λειτουργούσε ως κεντρικό σημείο στις σχέσεις μεταξύ θνητών‒θεών. Κατείχε κύριο ρόλο σε δημόσιες θρησκευτικές τελετές και ημι-θρησκευτικές περιστάσεις –όπως γάμοι, κηδείες ή συγκομιδή σοδειάς (π.χ. τρύγος). Σε πανελλήνιες αλλά και τοπικές γιορτές μουσικοί, μονωδοί και χορωδίες διαγωνίζονταν όπως οι αθλητές για βραβεία όλο δόξα. Αυτά τα φεστιβάλ υπήρξαν η μήτρα για την ανάπτυξη της μουσικής τέχνης και τεχνικής.

Οι καλύτεροι δημιουργοί (ποιητές, μουσικοσυνθέτες) ήταν κατά κάποιον τρόπο επαγγελματίες και βρίσκονταν στην υπηρεσία ενός άρχοντα. Όπως ήταν ο θρυλικός Θάμυρις από τη Θράκη, δεινός τραγουδοποιός και επινοητής νέων μουσικών τρόπων, περιζήτητος προσκεκλημένος διαφόρων αρχόντων της Μεσσηνίας. Τιμωρήθηκε όμως σκληρά από τις Μούσες, οι οποίες του αφαίρεσαν αφενός το φως των ματιών του αφετέρου τη μουσική δεξιότητα επειδή τόλμησε να καυχηθεί ότι μπορεί να τις νικήσει στη σύνθεση και εκτέλεση τραγουδιού (Ιλιάδα Β 594-600).

Ρυθμοί κατάλληλοι και ακατάλληλοι;

Στους ιστορικούς χρόνους, οι ποιητές-συνθέτες της αρχαϊκής εποχής σιτίζονταν από το δημόσιο ταμείο των πόλεων (Τέρπανδρος, Αλκμάν) ή ζούσαν σε αυλές τυράννων (Ανακρέων, Ίβυκος). Οι αριστοκράτες γνώριζαν συνήθως κάποιο μουσικό όργανο· οι περισσότεροι λύρα, κάποιοι αυλό· ακόμη ήταν ασκημένοι στο τραγούδι. Έτσι, όταν ο Όμηρος παρουσιάζει τον Αχιλλέα, τον πιο γενναίο αλλά και σκληρό Έλληνα πολεμιστή, να παίζει λύρα και να τραγουδά στη σκηνή του (Ιλιάδα Ι 186-9), κανείς δεν εκπλήσσεται.

Ο κατώτερος λαός τραγουδούσε κατά τη δουλειά, οι βοσκοί έπαιζαν φλογέρα στα κοπάδια τους, οι ναύτες άκουγαν μουσική κατά την κωπηλασία. Τους καλεσμένους σε συμπόσια διασκέδαζαν οι αυλητρίδες ή άλλοι μισθωμένοι μουσικοί· τραγουδούσαν όμως και οι ίδιοι οι καλεσμένοι ή έπαιζαν κάποιο μουσικό όργανο. Τέλος, οι γυναίκες τραγουδούσαν ή άκουγαν μουσική εκτελώντας διάφορες οικιακές εργασίες.

Στην αυτοκρατορική Ρώμη διοργανώνονταν μεγάλες ορχηστρικές συναυλίες και ρεσιτάλ αυλητών ἠ κιθαρωδών· επιπλέον, δίνονταν μουσικές παραστάσεις σε αμφιθέατρα με εξωτικούς μουσικούς ή χορευτές. Οι αυτοκράτορες Νέρων και Δομιτιανός προκήρυσσαν διαγωνισμούς. Σε πλούσια σπίτια, ομάδες μουσικών αναλάμβαναν τη διασκέδαση των καλεσμένων. Μαρτυρούνται περιπτώσεις όπου είχαν κληθεί χορωδίες αγοριών και κοριτσιών για να τραγουδήσουν άσματα της Σαπφούς, του Ανακρέοντα και άλλων νεότερων ποιητών (Αύλου Γέλλιου Ἀττικὲς Νύκτες 19.9.3-4).  Σε καπηλειά σύχναζαν διάφοροι πλανόδιοι μουσικοί. Οι περισσότεροι μουσικοί ανήκαν στη μεσαία κοινωνική τάξη, αλλά υπήρχαν κάποιοι που απέκτησαν μεγάλο πλούτο και φήμη, όπως ο αυλητής και τραγουδιστής Tigellius από τη Σαρδηνία (Ορατίου Σάτιρα 1.2.3-4).

Μουσικοί ονομάζονταν και οι σπουδαστές της μουσικής θεωρίας. Η συγκεκριμένη χρήση του όρου οφείλει πολλά στον Πλάτωνα, αλλά οι ρίζες του είναι παλαιότερες. Διερευνούσαν τις μαθηματικές πτυχές της μουσικής τέχνης, μελετούσαν και συνέτασσαν φιλοσοφικές πραγματείες γύρω από τον παιδευτικό ρόλο της μουσικής και την επίδρασή της στον χαρακτήρα του ανθρώπου, ανέλυαν και συστηματοποιούσαν τις δομές μουσικών συνθέσεων.

Στην Ελλάδα του 5ου αι. π.Χ. πίστευαν ότι η μουσική επηρεάζει τον χαρακτήρα του ανθρώπου και ότι κάθε είδος μουσικής ασκεί διαφορετική επίδραση. Κάποια είδη μπορούσαν να αποβούν ολέθρια ως προς το πλάσιμο χρηστού ήθους. Τέτοιες απόψεις εμφανίζονται σε αριστοφανικά έργα, αλλά για πρώτη φορά διατυπώνονται συστηματοποιημένες από τον σοφιστή και μουσικολόγο Δάμωνα. Ο Πλάτων αντλεί από το έργο του Δάμωνα προκειμένου να εξορίσει από την ιδανική πολιτεία του ρυθμούς ακατάλληλους για ένα καλό ήθος. Επιτρέπει τη δωρική αρμονία επειδή αυξάνει τη γενναιότητα και τη φρυγική επειδή καλλιεργεί τη μετριοπάθεια (Πολιτεία 397a κ.ε., Νόμοι 653c κ.ε., 795a κ.ε.).

Και ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι διάφοροι μουσικοί ρυθμοί αποτελούν αναπαραγωγές (μιμήματα) ποικίλων ηθών, με ανάλογες επιπτώσεις στην ψυχή του ακροατή (Πολιτικά 1339a-1342b). Αντιθέτως, ο επικούρειος Φιλόδημος στο έργο του Περὶ Μουσικῆς (1ος αι. π.Χ.) διατείνεται ότι η άποψη για επίδραση της μουσικής στο πλάσιμο του ανθρώπινου χαρακτήρα είναι αβάσιμη και λανθασμένη.

Αναφορές Σαπφούς & Ορατίου

Κλείνω με αναφορές στο έργο της Σαπφούς (7ος-6ος αι. π.Χ.) και του Ορατίου (1ος αι. π.Χ.) επειδή υπογραμμίζουν τη δύναμη της μουσικής και του άσματος.

i. Η Σαπφώ συμβουλεύει τους νέους και τις νέες να τιμούν τα ωραία δώρα των Μουσών, τη γλυκόλαλη λύρα που αγαπά το τραγούδι, διότι αυτά την έκαναν αξιοσέβαστη εν ζωή, ενώ μετά θάνατον θα διατηρήσουν το όνομά της αξιομνημόνευτο (αππ. 32, 58c.1-2). Από την άλλη, η ποιήτρια βεβαιώνει για μία κοπέλα που εγκατέλειψε την ομάδα της ή για κάποια επαγγελματική αντίπαλο πως όταν εκείνη πεθάνει θα κείται νεκρή και ουδέποτε θα τη μνημονεύσει κάποιος διότι δεν κατάφερε να λάβει το χάρισμα των Μουσών. Στον κάτω κόσμο το σκοτεινό είδωλό της θα πετά ανώνυμο μεταξύ άσημων νεκρών (απ. 55).

Στο ίδιο μήκος κύματος ο επιγραμματοποιός Τύλλιος Λαυρέας (ένας απελεύθερος του Κικέρωνα) συνέθεσε για τη Σαπφώ το εξής επιτύμβιο: «Καθώς προσπερνάς τον αιολικό τάφο, ξένε, μη πεις ότι πέθανα εγώ, η Μυτιληναία ποιήτρια. Ανθρώπινα χέρια τον έκτισαν· και τέτοια έργα ανθρώπων γρήγορα αφανίζει η λήθη. Εάν όμως με κρίνεις με γνώμονα τη χάρη των Μουσών … θα αντιληφθείς ότι ξέφυγα από το σκοτάδι του Άδη· και ποτέ δεν θα ξημερώσει μέρα που να μη πει το όνομα της λυρικής Σαπφούς» (Παλατινή Ανθολογία 7.17).

ii. Ορατίου Ωδή 3.30.6-8: «Δεν θα χαθώ ολόκληρος· ένα μεγάλο μέρος μου θα γλιτώσει τον Θάνατο διότι θα αυξάνομαι διαρκώς χάρη στον έπαινο των κατοπινών γενιών… Πρώτος συνύφανα το αιολικό τραγούδι με ιταλικό τρόπο».