Ήταν “παράδεισος” το Ιράν του Σάχη για τις γυναίκες;

Πολύτιμη για την νεότερη ιστορία της αχανούς αυτής χώρας είναι η μαρτυρία της Έλλης Αντωνιάδη, που μεγάλωσε στο Ιράν του Σάχη, όταν οι γυναίκες φορούσαν τζιν, μίνι φούστες και ξεφάντωναν με αλκοόλ μαζί με τους άνδρες. Ήταν φίλη της συζύγου του “τελευταίου αυτοκράτορα” και βίωσε τις συνέπειες της Ισλαμικής Επανάστασης, το 1979.

Η Έλλη Αντωνιάδη, με καταγωγή από την Τραπεζούντα, μεγάλωσε στο Ιράν – ήταν παιδάκι όταν οι Βρετανοί, σε συνεργασία με τους Σοβιετικούς, έδιωξαν τον φιλογερμανό Σάχη, τοποθετώντας στον θρόνο τον μεγαλωμένο στην Ελβετία γιο του, που θεωρούσε τον εαυτό του τον τελευταίο της δυναστείας των αυτοκρατόρων της χώρας των 84.000.000 ανθρώπων, με το 49% του πληθυσμού να είναι γυναίκες. Λίγα χρόνια αργότερα θα γινόταν στενή φίλη της τρίτης συζύγου του νέου Σάχη και θα ζούσε τη “Λευκή Επανάσταση” του 1963, την προσπάθεια εκμοντερνισμού του Ιράν, που άλλαξε τη μοίρα των γυναικών. Άντεξε μόνο ως το 1979, όταν η επανάσταση των Αγιατολάχ ανέτρεψε τα πάντα.

Ως μικρό κορίτσι, η Έλλη άκουγε ιστορίες από τη μητέρα της Ευτέρπη Παρασκευοπούλου για το πώς η οικογένεια, που δούλευε στα καπνά, κατάφερε να ξεφύγει από τη μανία των Τούρκων τη δεκαετία του 1920. Ο παππούς της ήταν έξυπνος, μορφωμένος και διορατικός. Ζύγισε τις επιλογές του, αποφασίζοντας να μεταφέρει την οικογένεια στην Περσία, η οποία εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο αναπτυγμένη από την Ελλάδα. Ο Σάχης καλοδεχόταν επαγγελματίες – και ειδικά εκείνους που γνώριζαν από καπνά, δεξιότητα που δεν κατείχαν οι Ιρανοί.

Για κάποια χρόνια έζησαν στα σύνορα του Ιράν με το Αφγανιστάν. Μετά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η οικογένεια μετακόμισε στην Τεχεράνη. Αν και δεν ήταν από πλούσια οικογένεια, η Έλλη μπόρεσε να φοιτήσει σε ένα εξαιρετικό σχολείο, όπως πολλές ακόμα νέες κοπέλες. Υπήρχε ιταλική, αλλά και αγγλική σχολή αρρένων και θηλέων.

Η “Λευκή Επανάσταση”

Παρά τις τεράστιες οικονομικές ανισότητες και τη φτώχεια που επικρατούσε στη χώρα, ο Σάχης είχε εφαρμόσει τη λεγόμενη “Λευκή Επανάσταση”. Έτσι αποκαλούνταν το ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό πρόγραμμα που προώθησε, στόχος του οποίου ήταν να περιοριστούν οι μουσουλμανικές αντιλήψεις και να υπάρξει ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Η εκπαίδευση, οι έξοδοι δίχως ανδρική επιτήρηση, η οδήγηση, το αλκοόλ, το φλερτ, η διασκέδαση, το σινεμά και η μόδα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των γυναικών. Στη χώρα ζούσαν πολλοί Δυτικοί. Μόνο η ελληνική κοινότητα μάλιστα αριθμούσε 3.000 ανθρώπους, οι περισσότεροι από τους οποίους απολάμβαναν υψηλό επίπεδο διαβίωσης.

Οι γυναίκες έδιναν ραντεβού με άνδρες, φίλες και συγγενείς για να φάνε, να πιούν το ποτό τους, να συμμετάσχουν σε πάρτι ή να παίξουν μπόουλινγκ σε ένα από τα πιο μοδάτα στέκια της εποχής. Τότε, οι Ιρανές δεν χρειάζονταν να στραφούν σε δυτικά γυναικεία πρόσωπα για έμπνευση. Δίπλα στον “Βασιλιά των Βασιλέων”, ήταν η αδελφή του και η σύζυγός του, Φαράχ Παχλαβί. Αμφότερες λειτουργούσαν ως παραδείγματα για το πώς πρέπει να είναι η σύγχρονη δυτικοποιημένη Ιρανοπούλα. Ο Σάχης τις προέτρεπε να φορούν μίνι, τακούνια, να χρησιμοποιούν μακιγιάζ και να έχουν περιποιημένη κόμμωση, εμπνέοντας και τις υπόλοιπες γυναίκες να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους.

Η “Λευκή Επανάσταση” του Σάχη δεν αποσκοπούσε μόνο στον εκμοντερνισμό του Ιράν – άλλωστε, συνδυάστηκε με τη σκλήρυνση του καθεστώτος, μετά από τη σύγκρουση του φιλοδυτικού Σάχη με τον εθνικιστή πρωθυπουργό Μοχάμεντ Μοσαντέκ, ο οποίος είχε εθνικοποιήσει τα ιρανικά πετρέλαια και δεν επεκτάθηκε ποτέ σε μια πολιτική φιλελευθεροποίηση (αλλά σε μία γενικευμένη καταστολή). Ο βαθύτερος στόχος του Σάχη ήταν να αποδυναμώσει τον σιιτικό κλήρο  – εκ του αποτελέσματος βέβαια δεν τα κατάφερε. Το 1964, μόλις μία χρονιά μετά την απόδοση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες του Ιράν, αναδείχθηκε για πρώτη φορά ως μείζων αντιπολιτευτική φωνή ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, ο οποίος 15 χρόνια αργότερα εκδίωξε τον Σάχη…

Γαλλικά, μίνι και ψήφος

Η νεαρή αυτοκράτειρα και η Έλλη Αντωνιάδη είχαν πολλά κοινά: Έγιναν αχώριστες φίλες, σκιά η μία της άλλης. Ικανές αθλήτριες και προσκοπίνες, που έκαναν μαζί ταξίδια. Αυτή ήταν η συνηθισμένη ζωή των κοριτσιών στο Ιράν, ειδικά στην Τεχεράνη. Αν και πριν από την επανάσταση το χιτζάμπ ήταν ήδη ευρέως διαδεδομένο, οι περισσότερες γυναίκες φορούσαν ρούχα δυτικού τύπου, όπως στενά τζιν, μίνι φούστες και κοντομάνικες μπλούζες.

Τα κορίτσια μετά το σχολείο επέλεγαν τα χόμπι τους, με το μπάσκετ να είναι ιδιαίτερα δημοφιλές. Όσο μεγάλωναν, έβγαιναν είτε με την παρέα, είτε με την οικογένεια. Τις Παρασκευές οι δρόμοι ξεχείλιζαν από κόσμο, με πολλές γυναικοπαρέες μάλιστα, για τα δημοφιλή πικνίκ. Αυτά σχεδόν αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιρανικής κουλτούρας, ειδικά της μεσαίας τάξης – ακόμα και στις σημερινές συνθήκες.

Πριν από την Ισλαμική Επανάσταση, η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών έφτανε στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, ενώ το κράτος από τη πλευρά του χορηγούσε σημαντικές υποτροφίες. Μια τέτοια εξασφάλισαν η Έλλη Αντωνιάδη και η φίλη της Φαράχ, η οποία δεν είχε ακόμα γνωρίσει τον μέλλοντα ηγέτη και παρέμενε μια κοινή θνητή.

Η Έλλη φοιτούσε στη Γαλλική Φιλολογία και η Φαράχ στην Αρχιτεκτονική, όπου γνώρισε τον Σάχη. Χρόνια αργότερα, η Φαράχ εργάστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών, μεταξύ των οποίων και η εκπαίδευσή τους. Η Αντωνιάδη ήταν η μοναδική γυναίκα πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας της Τεχεράνης. Κι εκείνη αφοσιώθηκε στην εξάλειψη του αναλφαβητισμού στο Ιράν.

Το 1963 οι γυναίκες της Περσίας ψήφισαν για πρώτη φορά – κάποιες μάλιστα πήραν θέση και στο Κοινοβούλιο. Ο ισλαμικός νόμος, γνωστός ως Σαρία, καταργήθηκε και τη θέση του πήρε ο ελβετικός αστικός κώδικας. Προστατεύτηκε ο οικογενειακός θεσμός, καταργήθηκε η πολυγαμία. Αυξήθηκε το κριτήριο για την ηλικία γάμου από τα 13 στα 18 έτη. Δόθηκε στις γυναίκες το δικαίωμα να ζητούν διαζύγιο, αλλά και να διεκδικούν την επιμέλεια των παιδιών τους. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αρκετές γυναίκες υπηρέτησαν στο Κοινοβούλιο του Ιράν και εκατοντάδες ανέλαβαν θέσεις σε τοπικά συμβούλια. Οι Ιρανές γυναίκες αποτελούσαν, επίσης, σημαντικό μέρος του εργατικού δυναμικού, ενώ στην πλειονότητά τους ήταν εγγράμματες.

Ο Σάχης, ο οποίος είχε περάσει όλα τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην Ελβετία, προσπάθησε να εκμοντερνίσει το Ιράν, ξεκινώντας από τις γυναίκες. Στο πλαίσιο αυτό, επέβαλε τη στέψη της τρίτης συζύγου του, κάτι που δεν είχε ξανασυμβεί στα 2.500 χρόνια της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η στιγμή έφτασε τον Οκτώβρη του 1967, με μία μεγαλοπρεπή τελετή που κόστισε 635 εκατομμύρια δολάρια!

Το Ιράν του Σάχη

Όπως υποστήριξε η τελευταία αυτοκράτειρα του Ιράν, 33 χρόνια αργότερα στα απομνημονεύματά της, η βασιλική οικογένεια έπρεπε να αποδείξει ότι η εποχή των Παχλαβί ήταν «μια περίοδος αναγέννησης για τον ιρανικό πολιτισμό». Τίποτα από όλα αυτά, όμως, δεν συγκίνησε τους πολίτες. Αντιθέτως, τους σκανδάλισε – και η ειρωνεία είναι ότι οι γυναίκες όχι απλά συμμετείχαν στην προσπάθεια ανατροπής του Σάχη, αλλά ήταν και πρωταγωνίστριες!

Η αλήθεια είναι ότι η “Λευκή Επανάσταση” δεν αφορούσε όλες τις Ιρανές, αλλά μόνο τα παιδιά της μεσαίας τάξης. Οι ανισότητες είχαν ενταθεί – και το καθεστώς δεν συνδύασε την κοινωνική φιλελευθεροποίηση με πολιτικές ελευθερίες “δυτικού τύπου”. Στον αντίποδα εντείνονταν η στυγνή καταπίεση από την Σαβάκ, την διαβόητη μυστική αστυνομία, ενώ από την άλλη πλευρά καραδοκούσαν οι συντηρητικοί κληρικοί.

Ελάχιστες γυναίκες συνειδητοποιούσαν τι ήταν αυτό που υποστήριζαν ή τι θα επακολουθούσε. Τη στιγμή που ο αυτοκράτορας πνιγόταν στην πολυτέλεια, ο λαός πεινούσε και ας ήταν ελεύθερες οι γυναίκες μιας συγκεκριμένης κοινωνικοοικονομικής τάξης να κυκλοφορούν, να ζουν, να διασκεδάζουν και να εκπαιδεύονται. Εξάλλου, η επανάσταση στο Ιράν δεν έγινε αποκλειστικά από τους ισλαμιστές όπως πιστεύεται, αλλά από ένα ευρύ φάσμα που περιλάμβανε τους κομμουνιστές, ένα μωσαϊκό αριστερό ομάδων, φιλελεύθερους, μέχρι και ένα μέρος της αστικής τάξης.

Όμως, οι γυναίκες κατανόησαν γρήγορα τις συνέπειες της επανάστασης, όταν αμέσως μετά την αποπομπή Σάχη, οι ιρανικές αρχές ανακοίνωσαν τη νέα πολιτική τους ενάντια στην «κακή χιτζάμπ», όπως αποκαλείται όταν φοριέται λανθασμένα η μαντίλα ή άλλα υποχρεωτικά ρούχα. Τα σεμνά ρούχα επιβλήθηκαν, ενώ μέσα σε μήνες από την ίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας οι νόμοι που προστάτευαν τα δικαιώματα των γυναικών άρχισαν να “ξηλώνονται”.

Υπό τον Αγιατολάχ Χομεϊνί το νέο θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν έδωσε προτεραιότητα στην ισλαμική παράδοση, συγκροτώντας το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης ως κλάδο των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι άνδρες ήταν και πάλι ελεύθεροι να χωρίσουν τις συζύγους τους με απλή δήλωση, ενώ απέκτησαν την αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών τους. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν πλέον να υποβάλουν αίτηση διαζυγίου, καταργήθηκαν οι περιορισμοί στην πολυγαμία και η ηλικία γάμου για τα κορίτσια μειώθηκε στα 9 έτη. Σύντομα διώχτηκαν όλες οι υπόλοιπες δυνάμεις που συνέδραμαν στην ανατροπή Σάχη, με τελευταίους του κομμουνιστές του Τουντέχ.

Το 1981, το Κοινοβούλιο ενέκρινε τον ισλαμικό νόμο της τιμωρίας, εισάγοντας μαστίγωμα, λιθοβολισμό και καταβολή χρημάτων για εγκλήματα που κυμαίνονται από τη μοιχεία έως την παραβίαση των ισλαμικών ενδυματολογικών κανόνων. Επαγγελματικά οι γυναίκες περιορίστηκαν σε “παραδοσιακά” γυναικεία επαγγέλματα, όπως η διδασκαλία και η Νοσηλευτική. Στα πανεπιστήμια, η ιδέα του διαχωρισμού γυναικών και ανδρών εγκαταλείφθηκε σύντομα ως μη πρακτική, αλλά αυτός ήταν ο αρχικός σχεδιασμός.

Μαζί με τον Σάχη… 

Η Έλλη τα έζησε όλα από πρώτο χέρι. Η ίδια δεν σταμάτησε ποτέ να ταξιδεύει στην Ελλάδα. Έναν χρόνο πριν από την ανατροπή του Σάχη το 1979, φίλοι της την προειδοποίησαν να μην επιστρέψει στο Ιράν, το οποίο έμοιαζε με καζάνι που βράζει. Δεν χρειαζόταν. Ακόμα και στο δικό της σπίτι έγραφαν συνθήματα κατά του Σάχη. Μέλη της οικογένειάς της βίωσαν εκφοβισμό. Έτσι, επέστρεψαν στην Ελλάδα.

Δεν δίστασε, όμως, να σταθεί στη φίλη της στην πιο δύσκολη στιγμή. Ανήκε στην ολιγομελή ομάδα των ανθρώπων που βρέθηκαν δίπλα τους στην οδύσσειά τους. Το τέως βασιλικό ζεύγος, συνοδευόταν από τον προσωπικό φρουρό του Σάχη, συνταγματάρχη Τζαχανμπινί, τον παρκαδόρο του Αμίρ Πουρσόγια, τους Αμερικανούς συμβούλους Ρόμπερτ Αρμάο και Μαρκ Μορς, τη βασίλισσα και την Έλλη Αντωνιάδη…

Ίσως η Φαράχ, που έχει συμπληρώσει τα 86 χρόνια, να έχει πια μάθει ότι όταν η ύβρις διαπράττεται, επέρχεται αναπόφευκτα η νέμεσις. Το σύστημα διακυβέρνησης της απόλυτης μοναρχίας, η θεϊκή καταγωγή και η θέληση του Σάχη, που αποτελούσε νόμο, αλλά κυρίως η βίαιη, αυθάδης και αλαζονική στάση του απέναντι στους πολίτες της χώρας του, παραβίασαν την ηθική τάξη. Σήμερα,  γιος της, ο πρίγκηπας διάδοχος Ρεζά Παχλεβί, καλεί τον ιρανικό λαό να ανατρέψει το ισλαμικό καθεστώς και εμφανίζεται έτοιμος για την επόμενη μέρα (και με την στήριξη των Ισραηλινών) αν και όλες οι διεθνείς εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι έχει ελάχιστη επιρροή στο εσωτερικό του Ιράν.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι χαμένοι της κατά βάση αστικής επανάστασης που ανέτρεψε τον Σάχη και μετατράπηκε σε ισλαμική, ήταν και παραμένουν οι γυναίκες…