Η σύγχρονη δημοκρατία από πλατωνική σκοπιά

Τίθεται, λοιπόν, η ερώτηση: Αν εισαγάγουμε την καθολική ψηφοφορία, υπό τη σύγχρονη έννοια, στην αθηναϊκή δημοκρατία, εξακολουθεί να είναι δημοκρατία; Στην πραγματικότητα, θα κάναμε κάτι που οι Αθηναίοι δεν θα θεωρούσαν ποτέ δημοκρατία. Η καθολική ψηφοφορία δεν υπήρχε και δεν μπορούσε να υπάρξει στην Ελλάδα, διότι το δημοκρατικό πολίτευμα, που εφηύραν οι Αθηναίοι, έθετε ποιοτικά κριτήρια στη συγκρότηση του εκλογικού σώματος – ποιοτικά κριτήρια σύμφωνα με τα δεδομένα εκείνης της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά πάντως ποιοτικά κριτήρια. Δεν ήταν ένας απροϋπόθετος ποσοτικός συμφυρμός. Γιατί, λοιπόν, να ονομάζουμε «δημοκρατία» κάτι που δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την αρχική δημοκρατία;

Πολλές αντιφάσεις και εκφυλισμοί τής λεγόμενης σύγχρονης (φιλελεύθερης) δημοκρατίας πηγάζουν ακριβώς από την καθολική ψηφοφορία. Όποιος θέλει να αποκτήσει την εξουσία σε ένα δημοκρατικό κράτος πρέπει να έχει την πλειοψηφία των ψηφοφόρων. Η πνευματική ποιότητα του ψηφοφόρου (και του πολιτικού) δεν απασχολεί το σύγχρονο (φιλελεύθερο) μοντέλο δημοκρατίας. Είναι σαν στον 6ο αιώνα Π.Κ.Ε., η Αθήνα να είχε δώσει στον τότε δούλο το ίδιο πολιτικό δικαίωμα με όσους είχαν την ιθαγένεια. Οι αρχαίοι Αθηναίοι συνέδεσαν αρρήκτως το δημοκρατικό πολίτευμα, που εφηύραν, με τη θέσπιση γνωσιολογικών και ηθικών προϋποθέσεων για να αποκτήσει κάποιος το αξίωμα του πολίτη.

Οι Έλληνες, με τη δημοκρατία τους, θέλησαν να περάσουν στους μεταγενεστέρους την ιδέα ότι μόνο όσοι γνώριζαν το κράτος μπορούσαν να συμμετέχουν στις αποφάσεις του. Οι δούλοι και γυναίκες – αφού τότε δεν είχαν τέτοιες γνώσεις – αποκλείονταν. Το ελληνικό μοντέλο δημοκρατίας θέτει ορισμένες γνωσιολογικές και ηθικές προϋποθέσεις για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων.

Η κλασσική ελληνική δημοκρατία έχει τα εξής θεμελιώδη χαρακτηριστικά: Πρώτον, αναγνωρίζει ότι η ανθρώπινη συνείδηση δημιουργεί τους θεσμούς της, και, έτσι, σηματοδοτεί μια ουσιαστική ρήξη με τη θεοκρατία, τη δεισιδαιμονία, και κάθε παράλογη απολυταρχία. Δεύτερον, αναθέτει, ιδεωδώς, σε μια προνομιούχα τάξη πολιτών, που είναι καταλλήλως εκπαιδευμένη διανοητικώς και ηθικώς, να αποφασίζει για τα δημόσια πράγματα, στο πλαίσιο ελεύθερου, αλλά επιστημολογικώς ενήμερου και υπεύθυνου διαλόγου, σύμφωνα με την αρχή της πλειοψηφίας, μεταξύ ομοτίμων. Από τη σκοπιά της κλασσικής ελληνικής πολιτειολογίας, δεν αρκεί να δίδουμε το δικαίωμα της ψήφου, αλλά πρέπει επίσης ο ψηφοφόρος να έχει τις αντίστοιχες ικανότητες σκέψης, να διαθέτει την απαραίτητη ηθική παιδεία, και να είναι εφοδιασμένος με ορθή πληροφόρηση.

Η σύγχρονη «δημοκρατία»

Από την άλλη πλευρά, στη σύγχρονη (φιλελεύθερη) «δημοκρατία» (επιγέννημα της σύγκρουσης μεταξύ της αστικής τάξης και των φεουδαρχών από τον ύστερο δυτικό μεσαίωνα και εντεύθεν), ακόμα και σε όσους δεν έχουν καμία ουσιαστική αρμοδιότητα παρέχεται το δικαίωμα συμμετοχής σε εκλογικούς διαγωνισμούς και στη συγκρότηση κρατικών οργάνων, και, σε τελική ανάλυση, η ουσία της πολιτικής αντικαθίσταται από το πολιτικό μάρκετινγκ, και ανθεί το εμπόριο πολιτικών αξιωμάτων, νόμων, και ρυθμίσεων (καθώς η νομοθετική δραστηριότητα αγοράζεται και πωλείται με όρους καπιταλιστικής αγοράς).

Η σύγχρονη φιλελεύθερη-αστική «δημοκρατία» αποτελεί έναν τύπο κυβέρνησης όπου κάποιος μπορεί να λέγει ό,τι νομίζει, ακόμα και αν δεν σκέπτεται (υπό τη θεμελιώδη έννοια), οι πολιτικοί υπόσχονται ο,τιδήποτε, και οι επιτήδειοι αναζητούν συνενόχους και προσχήματα μέσω του κολακευτικού για τη μάζα θεσμού τής καθολικής ψηφοφορίας. Η ρητορική, η τέχνη της πειθούς χάριν της επιβολής – όπως τη γνωρίζουμε ήδη από την κλασσική αντιπαράθεση μεταξύ του Σωκράτη και των σοφιστών, και όπως έχει εξελιχθεί σήμερα από τους επικοινωνιολόγους, τους διαφημιστές, και τους ειδικούς στις ψυχολογικές επιχειρήσεις – επικρατεί έναντι της φιλοσοφίας και της επιστήμης.

Σε αντιδιαστολή προς την προαναφερθείσα εκφυλισμένη μορφή δημοκρατίας, το ιδεώδες της πλατωνικής Πολιτείας επιτάσσει την ανατροπή του εμπορευματικού πολιτισμού (στο όνομα και χάριν της φιλοσοφίας, βεβαίως, και όχι της φεουδαρχίας). Σύμφωνα με τους κανόνες της πλατωνικής πολιτικής σκέψης, πρέπει η κοινωνική πυραμίδα να αποκατασταθεί στην ορθή της θέση, με την κορυφή της να είναι προς τα επάνω και να καθορίζεται από διανοητικές και ηθικές αρχές και αξίες.

Η πρακτική εφαρμογή του ιδεώδους της πλατωνικής Πολιτείας – που αντικαθιστά την εξουσία των εμπόρων και των πολιτικάντηδων με την εξουσία μιας φιλοσοφούσας και αυθεντικής τεχνοκρατικής ελίτ (που ομνύει στην επιστήμη και στην ηθική, και όχι στις επιταγές επιχειρηματιών ή ιδιοτελών εθνικών γραφειοκρατιών) – ενισχύεται από την επιστήμη της κυβερνητικής (cybernetics) και την επιστήμη συστημάτων (systems science), που αποτελούν σύγχρονες διεπιστημονικές θεωρίες μελέτης και διαχείρισης της δομής, των λειτουργιών, και της πολυπλοκότητας κάθε (φυσικού, βιολογικού, και κοινωνικού) συστήματος.

Η αξιοπρέπεια και η ελευθερία του πολίτη πρέπει να βασίζονται πρωτίστως, όχι στην παροχή εκλογικών δικαιωμάτων (ούτε, βεβαίως, στην κολακεία του «λαού» ή του «έθνους»), αλλά στην παροχή κατάλληλης διανοητικής, ηθικής, και αισθητικής εκπαίδευσης. Διαφορετικά, η ψήφος του θα προσδιορίζεται από τα πάθη του και από σκόπιμες ψυχολογικές επιχειρήσεις για τη διαχείριση των παθών της μάζας. Επίσης, όπως έχει αποφανθεί ο Πλάτων, η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών πρέπει να είναι απόλυτη και πλήρης σε ό,τι αφορά στην πρόσβαση στο σύνολο των εκπαιδευτικών εμπειριών-ευκαιριών, των εκλογικών διαδικασιών, και των κρατικών αξιωμάτων, ακριβώς επειδή θα βασίζεται στο ιδεώδες του καλλιεργημένου και ιστορικώς υπεύθυνου ανθρώπου.