Τι είναι και γιατί έχει σημασία η ιδεολογία

Με τον πλέον γενικό τρόπο, μπορούμε να ορίσουμε την “ιδεολογία” ως ένα μοτίβο (επαναλαμβανόμενο δομοστοιχείο) συμβολικώς επενδυμένων πεποιθήσεων και εκφράσεων οι οποίες προσδιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο η συνείδηση αντιλαμβάνεται, ερμηνεύει, και αξιολογεί τον κόσμο προκειμένου, σύμφωνα με την προθετικότητά της, να διαμορφώσει, να κινητοποιήσει, να κατευθύνει, να οργανώσει, και να δικαιολογήσει συγκεκριμένους τρόπους ή κατευθυντήριους άξονες δράσης και να απορρίψει άλλους.

Η ιδεολογία, μέσω μιας μεγάλης αφήγησης (ενός μεγάλου “-ισμού”) και μέσω των ορθολογικών απαιτήσεών της, παρέχει ένα συνεκτικό σύστημα ιδεών που διασφαλίζει την ευστάθεια του στρατηγικού προσανατολισμού της σκέψης και της δράσης, και οδηγεί σε έναν ορθολογικό, ιστορικώς και φιλοσοφικώς υπεύθυνο, και δυναμικό τρόπο ύπαρξης.

Η ιδεολογία τονίζει την αρχή της λογικής συνεκτικότητας. Αυτό, από μόνο του, δεν σημαίνει ότι η ιδεολογία αποκλείει κάθε διαφοροποίηση, προσαρμογή, ή εξέλιξη. Σημαίνει, όμως, ότι οι διαφορές, ή οι αντιφάσεις, πρέπει να διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε εκείνες που μπορούν να οδηγηθούν σε μια δημιουργική σύνθεση, και σε εκείνες που δεν μπορούν να οδηγηθούν σε μια δημιουργική σύνθεση. Η ιδεολογία έχει χαρακτηριστεί ως πηγή και έκφραση δογματισμού. Η έννοια του δόγματος έχει συχνά επικριθεί με επιπόλαιο και αδιάκριτο τρόπο, ιδιαιτέρως από πρόσωπα που χαρακτηρίζονται περισσότερο από πνεύμα κριτικής παρά από κριτικό πνεύμα.

Ο όρος “δόγμα” προέρχεται από το ρήμα “δοκείν”, που σημαίνει νομίζειν, φρονείν, δηλαδή, αναφέρεται σε αυτό που κάποιος θεωρεί καλό και ορθό (Πλάτων, Σοφιστής 256c). Με την πάροδο του χρόνου, ο όρος “δόγμα”, αντί να σημαίνει απλώς την προσωπική γνώμη, άρχισε να σημαίνει τη “φιλοσοφική θέση”, δηλαδή τη γνώση μιας “σχολής” φιλοσοφίας (Πλούταρχος, Ηθικά 14b). Επιπλέον, ο όρος “δόγμα” επεκτάθηκε στο πεδίο της πολιτειολογίας, όπου σημαίνει αποφάσεις πολιτειακού κύρους (Πλάτων, Νόμοι 644 d). Τελικώς, ο όρος “δόγμα” εισήχθη και στη θεολογία, όπου αναφέρεται σε θρησκευτικούς κανόνες και στην ορθολογική, λεκτική διατύπωση και εξήγηση μιας θρησκείας.

Υπό το πρίσμα των προαναφερθέντων, η αδιάκριτη επίκριση του “δόγματος” (και κάθε μεγάλου “-ισμού”) συνεπάγεται την αποδόμηση και άρνηση οποιασδήποτε διανοητικής ή ηθικής θεμελίωσης του υποκειμένου ή της κοινωνικής ζωής. Ωστόσο, πράγματι, η ιδεολογία μπορεί να μη λειτουργεί πάντοτε ως ένα συνεκτικό σύστημα ιδεών που διασφαλίζει την ευστάθεια του στρατηγικού προσανατολισμού της σκέψης και της δράσης, αλλά μπορεί να εκφυλιστεί σε ένα σύστημα ιδεών που υπερτονίζει, με εμμονικό και αυθαίρετο τρόπο, τη σημασία τους στη συγκρότηση και στον μετασχηματισμό της πραγματικότητας. Στην εκφυλισμένη μορφή του, ο όρος “ιδεολογία” υποδηλώνει ένα έλλειμμα ρεαλισμού το οποίο απορρέει από την αυτοαποπλάνηση ή από το ιδιοτελές συμφέρον του ιδεολόγου, ο οποίος, σε αυτή την περίπτωση, αποτελεί εκπρόσωπο ενός προκατειλημμένου κοινωνικού τύπου και λειτουργεί προπαγανδιστικά.

Όμως, η ταύτιση της “ιδεολογίας” γενικώς με μια εκφυλισμένη μορφή της, ή με την “ιδεοληψία” (ψυχιατρικός όρος), αποτελεί πρόδηλο σφάλμα. Η σύγχρονη τάση υποτίμησης της ιδεολογίας γεννήθηκε όταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης συνήθιζε να περιγράφει, υποτιμητικά, τους αντιπάλους του ως “οι ιδεολόγοι”. Πρέπει να επισημανθεί ότι διάφοροι επιτήδειοι, ενώ βασίζονται σε κάποια ιδεολογία, διατείνονται ότι δήθεν απορρίπτουν τους μεγάλους “-ισμούς” και ότι ομνύουν απλώς στην αρχή της “πραγματικότητας” (και, ανά περίπτωση, στο “εθνικό συμφέρον” ή στη “δημοκρατία”), προκειμένου να ακυρώσουν έναν έντιμο ιδεολογικό διάλογο.

Τι είναι η ιστορική δομή;

Γενικώς, ο όρος “δομή” αναφέρεται σε ένα βαθύτερο υπόστρωμα της πραγματικότητας, το οποίο οργανώνεται και αναδιοργανώνεται αφ’ εαυτού, και είναι καθορισμένο από τη δική του τάξη, δηλαδή από ένα εγγενές σύστημα κανόνων, που αποτελεί τον πυρήνα της δομής. Η δομή επιτρέπει και καθιστά εφικτή την τυποποίηση διαφορετικών φαινομένων από μια ενιαία θεώρηση. Ο Henri Poincaré είχε αποφανθεί ότι «τα μαθηματικά είναι η τέχνη του να δίδουμε το ίδιο όνομα σε διαφορετικά πράγματα», αναφερόμενος στη σημασία του δομικού τρόπου σκέψης στο πλαίσιο του μαθηματικού φορμαλισμού.

Ο όρος “ιστορική δομή”, ειδικώς, αναφέρεται σε έναν σχηματισμό των εξής τριών αλληλεπιδρωσών δυνάμεων: υλικών δυνατοτήτων, ιδεών, και θεσμών. Με τον όρο “υλικές δυνατότητες”, αναφερόμαστε σε τεχνολογικές και οργανωσιακές δυνατότητες, σε αποθέματα πρώτων υλών, σε αποθέματα κεφαλαιουχικών αγαθών (π.χ. εργοστάσια, μηχανολογικός εξοπλισμός, στρατιωτικοί εξοπλισμοί, κ.ο.κ.), και στον οικονομικό πλούτο που καθιστά εφικτή την απόκτηση αυτών των υλικών δυνατοτήτων.

Με τον όρο “ιδέες”, αναφερόμαστε, κατ’ αρχάς, σε διυποκειμενικά νοήματα (οποιουδήποτε τομέα του επιστητού), δηλαδή σε συστήματα σημασιών που είναι κοινά σε όλα τα μέλη μιας ομάδας και υποστηρίζουν τη διατήρηση συγκεκριμένων συνηθειών και προσδοκιών αναφορικώς με την ορθή συμπεριφορά. Επιπλέον, με τον όρο “ιδέες”, αναφερόμαστε στις συλλογικές (νοητικές) εικόνες κοινωνικής οργάνωσης που υποστηρίζονται από διάφορες ομάδες ανθρώπων.

Με τον όρο “θεσμοί”, αναφερόμαστε σε συγκεκριμένες συνθέσεις ιδεών και υλικής δύναμης που, εφόσον εγκαθιδρυθούν και επιβληθούν, επηρεάζουν, με τη σειρά τους, την περαιτέρω ανάπτυξη των ιδεών και των υλικών δυνάμεων. Η “θεσμοθέτηση” αποτελεί έναν τρόπο σταθεροποίησης και διατήρησης μιας συγκεκριμένης τάξης πραγμάτων. Ανεξαρτήτως του ποιος το αντιλαμβάνεται και ποιος όχι, η εκάστοτε ιστορική δομή αποτελεί επιγέννημα της αλληλεπίδρασης (αμφίδρομης σχέσης) μεταξύ υλικών δυνατότητων, ιδεών, και θεσμών.