“Ασύνθετος Ελληνισμός – Η ρηξικέλευθη σκέψη του Δήμη Πουλάκου”

Ο Δημήτρης (Δήμης) Πουλάκος υπήρξε μια ξεχωριστή όσο και ιδιάζουσα προσωπικότητα του μεταπολεμικού και μεταπολιτευτικού Ελληνισμού. Αν και νεότατος, είχε έντονη παρουσία στα χρόνια της κατοχής, τόσο ανάμεσα στους διανοούμενους της εποχής, ιδιαίτερα αυτούς της λεγόμενης γενιάς του ’30, όσο και στις αντιστασιακές δραστηριότητες των νέων του αστικού χώρου. Εν συνεχεία, υπήρξε σύμβουλος δύο πρωθυπουργών, αρχικώς του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και, αργότερα, του Κωνσταντίνου Καραμανλή.

Ενδιαμέσως, βρέθηκε με υποτροφία στις ΗΠΑ, στο Russian Institute του Πανεπιστημίου Columbia, με καθηγητή, μεταξύ άλλων, τον Κερένσκι, ενώ συμφοιτητής του ήταν ο Μπρεζίνσκι. Η διατριβή του ήταν “The Balkan Communist Federation and the Macedonian Question” (1954). Ανέλαβε να συντονίσει σημαντικά –κάποια από αυτά πρωτοποριακά– κυβερνητικά έργα, ενώ συμμετείχε στην “επιτροπή σοφών”, που σύστησε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής για την αναχαίτιση της ΕΔΑ, στα τέλη της δεκαετίας του 1950.

Τις επόμενες δεκαετίες υπηρέτησε ως διπλωμάτης, μέχρι τη συνταξιοδότησή του, για να ασχοληθεί στη συνέχεια, και μέχρι το τέλος της ζωής του, το 2006, με μια πρότυπη ξενοδοχειακή μονάδα στην Αίγινα, την οποία είχε δημιουργήσει με τον λογοτέχνη Στέλιο Ξεφλούδα και στην οποία συχνά διέμεναν πολλοί εκπρόσωποι του ελληνικού πνευματικού κόσμου. Το ίδιο περίπου διάστημα, και συγκεκριμένα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, εξέδιδε το περιοδικό “Eurobalkans and East European Quarterly”, το οποίο είχε τύχει ευρείας αναγνώρισης, σε μια μάλιστα ταραγμένη περίοδο για τα Βαλκάνια.

Ρηξικέλευθες ιδέες για τον Ελληνισμό

Η απόφαση, ωστόσο, για τη συγγραφή του παρόντος πονήματος με αναφορά σε αυτόν τον ιδιόμορφο διανοούμενο δεν εδράζεται στην πρόθεση προβολής της βιογραφίας του, όσο στην ανάγκη συγκέντρωσης, κατηγοριοποίησης και διερεύνησης των ρηξικέλευθων, τολμηρών και σύνθετων ιδεών που διατύπωσε. Ιδέες οι οποίες μπορούν να γονιμοποιήσουν τον εν εξελίξει επί μακρόν διάλογο που άπτεται της εθνικής μας αυτογνωσίας, ακόμη κι αν η επαφή μαζί τους προκαλεί συχνά αντανακλαστικά αισθήματα άπωσης, καθώς παρεκκλίνουν των αποδεκτών αφηγημάτων και αναδεικνύουν οδυνηρά οικεία κακά.

Κίνητρο, αναμφίβολα, της παρούσας εργασίας δεν ήταν άλλο από την διερεύνηση των νεοελληνικών παθών, του επαναλαμβανόμενου εσωτερικού διχασμού, της αδυναμίας συγκρότησης μιας συμπαγούς εθνικής ιδεολογίας. Η εκ των έσω διαρκής και εμμονική αμφισβήτηση της εθνικής ταυτότητας και συνέχειας, από πλείστες ιδεολογικές αφετηρίες –διεθνιστικές, κοσμοπολίτικες, νεοφιλελεύθερες, βυζαντινο-οικουμενικές ή ακόμη και της επιθυμίας για ελληνοτουρκική όσμωση– ως αναλογική συνέχεια παλαιότερων συλλογικών στάσεων και συμπεριφορών, που εκτείνονται χρονικά πολύ πριν από την δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, δεν μπορεί να αποδοθεί σε συγκυριακές συνθήκες. Οι προσεγγίσεις που εφαρμόζουν το θεωρητικό τους μοντέλο σε ένα ασφυκτικό χρονοχωρικό πλαίσιο, αγνοώντας την μακρά ιστορική διαδικασία, ή σε παροδικές κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις, που παραβλέπουν την καταγωγική προέλευση των κοινωνικών υποκειμένων, δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τον απαιτητικό μελετητή.[…]

Ιδιαίτερα για τον Ελληνισμό, ο οποίος αναπτύχθηκε στη διαχρονία του επί υψηλότατων πνευματικών ρευμάτων, που τα τροφοδότησαν συνθετικά αλλά και αντιθετικά οι εσωτερικές του συνιστώσες, το σύγχρονο παγκόσμιο τοπίο είναι εξαιρετικά αφιλόξενο. Ισχνός σε δημογραφικές, οικονομικές, ιδεολογικές εφεδρείες, φαίνεται να διαχειρίζεται περισσότερο τον τρόπο του τέλους του. Η εξ ανατολών νεοοθωμανική ισλαμιστική απειλή, σε ένα γεωγραφικό χώρο-σύνορο και διάβαση των μεταναστευτικών ροών εξ Ανατολών, επιταχύνει την εσωτερική φθορά.

Η ιστορία, ωστόσο, ποτέ δεν κινείται γραμμικά. Εντός της συνυπάρχουν, επηρεάζουν και ανταγωνίζονται ποικίλες εμφανείς και αφανείς δυνάμεις. Ο ύστερος λόγος δεν έχει ακόμη ειπωθεί, όσο ο “ελληνικός Παν” είναι ακόμη ζωντανός. Για να μείνει, όμως, ζωντανός πρέπει να πολεμήσει με ό,τι όπλα διαθέτει, και, κυρίως, με το πιο αιχμηρό, το πλέον ανθεκτικό και εν τέλει πιο καθοριστικό για την έκβαση της μάχης, την συνείδησή του. Κι αυτή ισχυροποιείται μονάχα δια μέσω της γενναίας ματιάς αυτογνωσίας στο παρελθόν, η οποία ξαστερώνει την παρούσα σύγχυση από τις ομιχλώδεις επιβιώσεις ξεπερασμένων και ατελών αντιλήψεων και επαναδομεί την κλονισμένη ταυτότητα.

Πεποίθησή μου είναι ότι οι θεωρητικές προτάσεις του Πουλάκου ανοίγουν συναρπαστικά μονοπάτια στη σκέψη, που χαράζονται ωστόσο επί του στέρεου εδάφους μιας σπάνιας διεπιστημονικής γνώσης που γονιμοποιείται από ένα σπινθηροβόλο πνεύμα. Ο Πουλάκος διέθετε μια σπάνια οξύνοια, όπως και διεισδυτική παρατηρητικότητα, που σε συνδυασμό με την απαράμιλλη ευρυμάθειά του τον οδηγούσε σε πρωτοποριακές συλλήψεις.