Η πολιτιστική διείσδυση της Τουρκίας – Η αρχαιολογία ως διπλωματικό εργαλείο

Ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δήλωσε χαρακτηριστικά σε διεθνές συνέδριο την 6η Αυγ. 2025: «Οι αρχαιολόγοι μας θα εξερευνήσουν κάθε σπιθαμή γης όπου πάτησε το πόδι του Τούρκος» Αυτή η ρητορική δεν είναι απλώς εσωτερική προπαγάνδα, αλλά αποτελεί συστατικό στοιχείο μιας ευρύτερης πολιτιστικής στρατηγικής, που επεκτείνεται πέρα από τα εθνικά σύνορα της Τουρκίας. Η Τουρκία χρησιμοποιεί την αρχαιολογία όχι ως σκοπό, αλλά ως μέσο. Μέσω κρατικών μηχανισμών (π.χ. Υπουργείο Πολιτισμού, ΤΙΚΑ), προωθεί:

• Την ανασύνδεση με την Οθωμανική κληρονομιά.
• Την επιβολή ερμηνευτικού πλαισίου σε περιοχές ιστορικά πολυεθνικές.
• Την εδαφική ή πολιτισμική προβολή επιρροής σε τρίτες χώρες.

Ανασκαφές, μουσεία, και αναστηλώσεις μνημείων σε Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Καύκασο και Αφρική χρησιμοποιούνται ως πολιτισμικά “ερείσματα” εξωτερικής πολιτικής. Η θεώρηση αυτή έχει θεωρητικό υπόβαθρο. Ο πρώην ΥΠΕΞ και πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου, στο έργο του Stratejik Derinlik (Στρατηγικό Βάθος), υποστηρίζει πως: «Η Τουρκία οφείλει να ανασυστήσει την ιστορική της παρουσία στους χώρους της Οθωμανικής κληρονομιάς – όχι με καταναγκασμό, αλλά με πολιτιστική, οικονομική και θρησκευτική εμβάθυνση». Συνεπώς, η αρχαιολογία δεν εξυπηρετεί την αναζήτηση της αλήθειας, αλλά τη διαμόρφωση πολιτιστικής εξουσίας.

Οι περιοχές στις οποίες στοχεύει η Τουρκία:

1. Βαλκάνια: Επαναλειτουργία τεμένων, τουρκολογικές έρευνες και μουσεία στην Αλβανία, Βοσνία, Κόσοβο
2. Καύκασος & Κεντρική Ασία: Συνεργασία με τουρκογενείς λαούς (Αζερμπαϊτζάν, Ουζμπεκιστάν, Καζακστάν), ανάδειξη τουρκικής παρουσίας μέσω αρχαιολογικών αφηγημάτων.
3. Μέση Ανατολή: Παρέμβαση σε μνημεία στη Συρία και το Ιράκ (ιδίως στα εδάφη των Κούρδων), αναφορά στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή.
4. Αφρική: Σουδάν – ανασκαφές στην παλιά Οθωμανική αποικία Σουακίν.

Η πολιτιστική αυτή στρατηγική συνοδεύεται από ενεργή διπλωματική πολιτική:

• Η ΤΙΚΑ χρηματοδοτεί σχολεία, τζαμιά, μνημεία και πανεπιστημιακές έδρες.
• Η Yunus Emre Enstitüsü λειτουργεί ως το τουρκικό “Ινστιτούτο Γκαίτε”.
• Τα εγκαίνια μνημείων συνοδεύονται από επίσημες επισκέψεις Τούρκων ηγετών, με έμφαση στον “κοινό πολιτισμό”.

Η Τουρκία “πολιτιστικός προστάτης”

Χαρακτηριστικό είναι ότι η Τουρκία, μέσω αυτών των θεσμών, αναγνωρίζεται από τοπικούς πληθυσμούς ως πολιτιστικός προστάτης, ακόμη και σε χώρες με ιστορικές εντάσεις. Η πολιτικοποίηση της αρχαιολογίας δεν περνά απαρατήρητη. Οι κυριότερες αντιρρήσεις:

• Η στρέβλωση της επιστημονικής ουδετερότητας, μέσω κρατικού ελέγχου ερμηνειών.
• Η υπονόμευση της πολιτιστικής πολυφωνίας και η αποσιώπηση των Ελλήνων, Αρμενίων, Κούρδων κ.ά.
• Η πολιτιστική μονομέρεια που μετατρέπει την αρχαιολογία σε προπαγανδιστικό εργαλείο.

Η Δύση και ειδικά η Ελλάδα δεν έχουν ακόμη διαμορφώσει ένα ισχυρό αντίπαλο δέος στην πολιτιστική διείσδυση της Τουρκίας. Η Τουρκία αξιοποιεί την αρχαιολογία ως μηχανισμό διαμόρφωσης ιστορικής συνείδησης και πολιτικής επιρροής. Από τις σκαπάνες στα Βαλκάνια μέχρι τις μουσειακές αφηγήσεις στην Αφρική, η Άγκυρα διαμορφώνει ένα αφήγημα που διεκδικεί ιστορικά “δικαιώματα” και πολιτιστική ηγεμονία.

Απέναντι σε αυτή τη στρατηγική, η Ελλάδα, με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, χρειάζεται να υιοθετήσει μια επιθετική πολιτιστική διπλωματία, με διακρατικές συνεργασίες, ψηφιοποίηση, τουριστική πολιτική και εκπαιδευτική παρουσία.