Το ΝΑΤΟ, η Ευρώπη και η Ρωσία

Εφόσον οι ΗΠΑ είχαν διαρκές συμφέρον να διασφαλίσουν ότι η Ευρώπη δεν θα περιέλθει υπό την κυριαρχία μιας εχθρικής δύναμης, η κυβέρνηση Τρούμαν αποφάσισε τη στάθμευση αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Γηραιά Ήπειρο. Κύριος σκοπός στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ήταν να παραμείνουν για αρκετό καιρό, ώστε να διορθωθεί η ισορροπία δυνάμεων, όχι να παραμείνουν για πάντα. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 αφαίρεσε τα τελευταία ίχνη μιας απειλής για την ασφάλεια του ΝΑΤΟ, και κατ’ επέκταση, τη λογική ύπαρξης της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Ευρώπη.

Ωστόσο, κανένας οργανισμός δεν επιθυμεί την αυτοδιάλυση, ιδιαίτερα όταν έχει διαγράψει επιτυχημένη πορεία. Οπότε το ΝΑΤΟ άρχισε να αναζητά νέους στόχους, οι οποίοι κατατάσσονται σε δύο κύριες κατηγορίες: τη διεύρυνσή του προς Ανατολάς και την ανάληψη αποστολών διατήρησης ή επιβολής της ειρήνης. Ο στόχος της διεύρυνσης ήταν η εξάλειψη του ανταγωνισμού στον τομέα της ασφάλειας από όλη την Ευρώπη και την περιφέρειά της, καθώς και η προώθηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε πρώην κράτη του σοβιετικού μπλοκ.

Από έναν οργανισμό που θεωρήθηκε επιτυχημένος επειδή απέτρεψε μια στρατιωτική απειλή, το ΝΑΤΟ μετατράπηκε σε ένα επεκτατικό εγχείρημα για να καταστήσει ολόκληρη τη Δυτική Ευρασία φιλελεύθερη και δημοκρατική — στόχοι που είναι πολύ πιο περίπλοκοι. Οι ειρηνευτικές επιχειρήσεις αφορούσαν αρχικά την Ευρώπη και τους πολέμους που προέκυψαν από τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, οι Ευρωπαίοι σύμμαχοι ζήτησαν την ενεργοποίηση του άρθρου 5 για παροχή βοήθειας στις ΗΠΑ, οι οποίες ωστόσο την αρνήθηκαν, προτιμώντας να αποφύγουν τους περιορισμούς που συνεπάγονταν η συμμαχική συμμετοχή.

Αργότερα, όμως, καθώς οι επεμβάσεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν βάλτωναν, οι Αμερικανοί ζήτησαν τη συμμετοχή των Ευρωπαίων συμμάχων στις επιχειρήσεις στο Αφγανιστάν. Παρόλο που το Αφγανιστάν βρισκόταν πολύ μακριά από την περιοχή ευθύνης του ΝΑΤΟ, εφευρέθηκε το σύνθημα «ή ενεργούμε έξω από την περιοχή ευθύνης ή μένουμε χωρίς δουλειά» (out of area or out of business) και οι Ευρωπαίοι ανταποκρίθηκαν απρόθυμα, με εξαίρεση τους Βρετανούς.

ΝΑΤΟ και Ρωσία

Η εμπλοκή στο Αφγανιστάν αποτέλεσε αποτυχία, αν όχι ήττα, για τους Αμερικανούς και το ΝΑΤΟ, παρότι ο Γενικός Γραμματέας του δήλωνε το 2014 ότι η χώρα είναι «πιο σταθερή και εύπορη από ποτέ»! Μέχρι σήμερα, δεν έχει πραγματοποιηθεί κάποια σοβαρή αποτίμηση της εικοσαετούς εμπλοκής του ΝΑΤΟ έξω από την περιοχή ευθύνης του. Η κατάληψη της Κριμαίας το 2014 και, κυρίως, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έδωσαν νέα πνοή στο ΝΑΤΟ και αναζωογόνησαν τον λόγο ύπαρξής του.

Στη Σύνοδο Κορυφής στη Χάγη τον περασμένο Ιούνιο, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων διακήρυξαν ότι στέκονται ενωμένοι απέναντι στις σοβαρές απειλές και προκλήσεις για την ασφάλεια, ιδίως τη μακροπρόθεσμη απειλή που θέτει η Ρωσία για την ευρωατλαντική ασφάλεια. Οι σύμμαχοι δεσμεύτηκαν να διαθέτουν ετησίως το 5% του ΑΕΠ τους σε αμυντικές δαπάνες, καθώς και σε δαπάνες που σχετίζονται με την άμυνα και την ασφάλεια, έως το 2035.

Από τη διακήρυξη της Συνόδου Κορυφής της Χάγης προκύπτουν: Πρώτον, η απειλή για το ΝΑΤΟ είναι πλέον η Ρωσία, την οποία φοβούνται πρωτίστως οι χώρες που βρίσκονται κοντά στα σύνορά της. Μετά το 1990 καταβλήθηκαν προσπάθειες να ενταχθεί η Ρωσία στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας χωρίς να καταλήξουν σε αμοιβαία αποδεκτή λύση συμβίωσης, με αποκορύφωμα τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022. Αμερικανοί, που δεν είναι ρωσόφιλοι (π.χ. Χένρι Κίσινγκερ και Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι) υποστήριζαν ότι η Δύση έπρεπε να προσελκύσει τη Ρωσία σε μια στενότερη σχέση με την ευρωατλαντική κοινότητα και να την εμπλέξει σε ένα ευρύτερο πλέγμα παγκόσμιας ασφάλειας.

Η αντίστροφη προσέγγιση;

Παρά ταύτα υπερίσχυσαν αντίθετες φωνές στο αμερικανικό κατεστημένο. Ακόμη και ο Τραμπ φαίνεται να μη θεωρεί τη Ρωσία εχθρική χώρα, αν κριθεί από τη συζήτηση για διμερή συνεργασία κατά τη συνάντησή του στην Αλάσκα με τον Πούτιν. Βεβαίως οποιαδήποτε διάθεση συνεργασίας είναι αδύνατη πριν τη λήξη του ρωσοουκρανικού πολέμου, η οποία αποδεικνύεται πολύπλοκη υπόθεση.

Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι ο Τραμπ επιχειρεί μια “αντίστροφη προσέγγιση Κίσινγκερ” (reverse Kissinger). Προσπαθεί δηλαδή να ανασχέσει την Κίνα, δημιουργώντας ρήγμα στις σχέσεις Μόσχας-Πεκίνου, μέσω της οικοδόμησης στενότερων δεσμών με τη  Μόσχα. Πρόκειται για την αντεστραμμένη εικόνα της τακτικής του Κίσινγκερ το 1971, ο οποίος προσέγγισε την Κίνα για να την φέρει πιο κοντά στις ΗΠΑ, προκειμένου να εξισορροπήσει την παγκόσμια επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης. Παρόλα αυτά, κάτι τέτοιο δεν διαφαίνεται προς το παρόν στον ορίζοντα, αφού αν συμβεί, θα επηρεάσει δραστικά τις σχέσεις ΝΑΤΟ-Ρωσίας.

Η δεύτερη παρατήρηση αφορά το μέγεθος της απειλής. Το 1989 η Σοβιετική Ένωση αριθμούσε 289.000.000 κατοίκους και οι δυνάμεις ανέρχονταν στους 5.100.000 στρατιώτες, στους οποίους πρέπει να προστεθούν και 1.200.000 των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Το σύνολο των δυνάμεων των ευρωπαϊκών χωρών του ΝΑΤΟ την ίδια χρονιά ανερχόταν σε 3.100.000. Το 2024 ο πληθυσμός της Ρωσίας είναι 145.000.000, όσο δηλαδή το άθροισμα του πληθυσμού της Γαλλίας και της Γερμανίας, ενώ οι στρατιωτικές της δυνάμεις είναι 1.130.000. Την ίδια περίοδο οι ένοπλες δυνάμεις των ευρωπαϊκών χωρών του ΝΑΤΟ ανέρχονται σε 1.865.000. Σήμερα όλες οι χώρες του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας έχουν ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, μαζί με τις άλλοτε ουδέτερες Σουηδία και Φινλανδία, καθώς και τις Βαλτικές Χώρες που ανήκαν στη Σοβιετική Ένωση. 

Η τρίτη παρατήρηση αφορά το ύψος των αμυντικών δαπανών. Το ποσοστό 5% επί του ΑΕΠ αποτελεί πολύ μεγάλο μέγεθος, το οποίο δεν διέθεταν οι χώρες του ΝΑΤΟ ούτε στα πιο κρίσιμα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα. Τα υψηλά ποσοστά των δεκαετιών 1950 και 1960, οφείλονται για τις μεν Γαλλία, Πορτογαλία, Βρετανία στους πολέμους της αποαποικιοποίησης, για τις δε ΗΠΑ στους πολέμους της Κορέας και του Βιετνάμ. Δηλαδή όταν η απειλή που αντιπροσώπευε η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ μεγαλύτερη, οι χώρες του ΝΑΤΟ διέθεταν γενικά για την άμυνα ποσοστά κάτω του 5% του ΑΕΠ, ενώ τώρα που η απειλή της Ρωσίας είναι σαφώς μικρότερη, δεσμεύτηκαν να δαπανούν το 5% του ΑΕΠ!

	Χώρα	1952	1959	1962	1967	1970	1978	1983	1989	2024
1.	Βέλγιο	–	3,52	3,18	3,04	2,78	3,11	3,05	2,35	1,30
2.	Καναδάς	6,80	4,40	3,98	2,74	2,15	1,82	2,04	1,90	1,37
3.	Δανία	2,74	2,59	2,87	2,53	2,32	2,19	2,27	1,94	2,37
4.	Γαλλία	8,60	6,71	5,89	4,90	3,96	3,72	3,87	3,45	2,06
5.	Ισλανδία	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00
6.	Ιταλία	4,50	3,33	2,73	2,68	2,21	1,99	2,15	2,15	1,49
7.	Λουξεμβούργο	2,37	1,76	0,96	0,84	0,55	0,75	0,88	0,73	1,29
8.	Ολλανδία	–	4,02	4,12	3,52	2,87	2,75	2,81	2,51	2,05
9.	Νορβηγία	4,01	3,58	3,10	3,09	3,03	2,81	2,76	2,86	2,20
10.	Πορτογαλία	–	3,44	5,49	5,80	5,38	2,65	2,54	2,40	1,55
11.	Ηνωμένο Βασίλειο	9,28	6,52	6,21	5,58	4,65	4,23	4,83	3,61	2,33
12.	ΗΠΑ	13,28	9,05	8,66	8,76	7,42	4,64	5,87	5,37	3,38
13.	Τουρκία	–	–	3,71	3,26	3,26	4,19	4,00	3,15	2,09
14.	Ελλάδα	6,43	4,86	3,19	3,43	3,61	4,79	4,44	3,23	3,08
15.	Δ. Γερμανία (1955)	–	4,43	4,78	4,33	3,20	2,90	2,88	2,41	2,12

Εκτός από όπλα χρειάζεται και προσωπικό

Μια τέταρτη παρατήρηση αφορά το γεγονός ότι όλες οι διακηρύξεις επικεντρώνονται σε εξοπλισμούς και δαπάνες, χωρίς να αναφέρονται σε προσωπικό. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του πολέμου στην Ουκρανία είναι ότι η μάζα των στρατευμάτων είναι απαραίτητη και δεν μπορεί να υποκατασταθεί πλήρως από την τεχνολογία. Τα προηγούμενα χρόνια, οι χώρες του ΝΑΤΟ συνέστησαν οκτώ στρατηγεία επιπέδου σώματος στρατού, αλλά το ερώτημα είναι τι ακριβώς θα διοικήσουν, δεδομένου ότι πολλές χώρες δεν διαθέτουν καν μεραρχίες. Ακόμη και οι μεγαλύτερες από αυτές, όπως η Βρετανία και η Γαλλία, διαθέτουν από δύο μεραρχίες, και η Γερμανία τρεις. Επομένως, ο αριθμός των μεραρχιών είναι εντελώς ανεπαρκής για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τη Ρωσία, τουλάχιστον με τον τρόπο που παρουσιάζεται επίσημα.

Μια πέμπτη παρατήρηση αφορά εάν οι διακηρύξεις και οι δηλώσεις εννοούν όντως αυτό που λένε. Και στο παρελθόν το ΝΑΤΟ έθεσε φιλόδοξους στόχους τους οποίους δεν υλοποίησε. Για παράδειγμα, το 1952 αποφάσισε ότι πριν από το τέλος του 1954, η Συμμαχία θα έπρεπε να έχει 42 ετοιμοπόλεμες μεραρχίες, τις οποίες μείωσε τελικά σε 30. Ακόμη και το 2% για αμυντικές δαπάνες που έθεσε ως στόχο το ΝΑΤΟ πριν μια δεκαετία αναμένεται να υλοποιηθεί πλήρως μέχρι το τέλος του 2025.

Τέλος, οι Αμερικανοί έχουν εκδηλώσει την πρόθεσή τους να μειώσουν τις δυνάμεις τους στην Ευρώπη, οι οποίες σήμερα ανέρχονται περίπου στις 80.000. Κάποιοι αναλυτές εκτιμούν ότι εντός μιας δεκαετίας η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Ευρώπη δεν θα είναι σημαντική. Αυτό γεννά το ερώτημα: αν οι Αμερικανοί θεωρούσαν τη Ρωσία τόσο σοβαρή απειλή, γιατί αποσύρουν τις δυνάμεις τους από την Ευρώπη; Μια απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι δεν την θεωρούν τόσο σοβαρή, οπότε αφήνουν τους Ευρωπαίους να την αντιμετωπίσουν μόνοι τους.

Ελλάδα και ΝΑΤΟ

Συμπερασματικά, εκτιμούμε ότι το ΝΑΤΟ θα συνεχίσει να λειτουργεί και μέσω αυτού θα αντιμετωπιστεί η όποια ρωσική απειλή. Όσοι ονειρεύονταν στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης και αυτόνομο ρόλο, ιδιαίτερα εντός της Ελλάδας, μάλλον θα απογοητευτούν διότι δεν διαφαίνεται κάτι τέτοιο. Μιλώντας και για την ΕΕ, ξεχνάμε ότι δημιουργήθηκε με την προτροπή των Αμερικανών. Κρίνοντας, τέλος, από την πρόσφατη αναξιοπρεπή στάση των Ευρωπαίων ηγετών απέναντι στον Τραμπ, αλλά και από το προηγούμενο της εμπλοκής του ΝΑΤΟ έξω από την περιοχή ευθύνης του στο Αφγανιστάν, δεν θα απορήσουμε αν δούμε τη Συμμαχία να αναλαμβάνει ρόλο και στην περιοχή του Ειρηνικού!

Οι συμμαχίες –και δη οι στρατιωτικές– είναι αναγκαίες στην Ελλάδα. Παρά την πικρή εμπειρία του 1974, όλος σχεδόν ο πολιτικός κόσμος σήμερα αποδέχεται τη συμμετοχή στο ΝΑΤΟ. Έχουμε αναφερθεί σε αυτή τη συμμετοχή, την οποία θεωρούμε ανορθολογική. Η Ελλάδα –σε μια εκδήλωση μικρομεγαλισμού– διαθέτει από το 2004 ένα από τα οκτώ σώματα στρατού στη δομή διοικήσεως του ΝΑΤΟ, θεωρώντας το κόστος αυτής της συμμετοχής ασήμαντο, επειδή εν πολλοίς δεν μετράμε τα έξοδα.

Ωστόσο, υπονομεύεται η αξιοπιστία της χώρας όταν από τη μια δηλώνουμε ότι διαθέτουμε ένα στρατηγείο στη Συμμαχία για να διεξάγει επιχειρήσεις οπουδήποτε, ενώ από την άλλη δεν υπάρχει η πολιτική βούληση να στείλουμε ούτε καν μια μάχιμη διμοιρία σε διεθνή αποστολή. Ενώ η βοήθεια που παρείχε η χώρα μας στην Ουκρανία υπήρξε αντικείμενο έντονης πολιτικής αντιπαράθεσης, το ζήτημα του στρατηγείου που διατηρούμε δεν γίνεται καν αντικείμενο συζήτησης.