Το “Κακό” στο έργο του Κιούμπρικ και το διεθνές σύστημα

Επηρεασμένος, πιθανώς και από ένα ζοφερό κλίμα, μια αίσθηση φόβου, επικείμενου κακού, ανασφάλειας και απογοήτευσης, που –αν δεν είναι ιδέα μου– διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας αυτές τις μέρες, νομίζω ότι εντόπισα κάποιους κοινούς παρονομαστές στις ταινίες του, ιδιαίτερα στη “Λάμψη” (The Shining) και στο “Μάτια Ερμητικά Κλειστά” (Eyes White Shut) που δεν είχα παρατηρήσει στο παρελθόν, ούτε είχα ακούσει τους κριτικούς κινηματογράφου να μιλάνε γι’ αυτές. Νομίζω λοιπόν ότι το έργο του Κιούμπρικ το διαπερνά η μελέτη του Κακού, των προσώπων και των υποστάσεων του Κακού και των δράσεών του στον Κόσμο.

Δεν είμαι κριτικός κινηματογράφου και πιθανώς κομίζω Γλαύκα εις Αθήνας, ίσως και η αντίληψή μου είναι εντελώς λάθος. Ωστόσο, επειδή θεωρώ ότι σε μεγάλο βαθμό η ανθρωπότητα οδηγείται σε ένα νέο παγκόσμιο ανταγωνισμό, όπου θα έχουν μεγάλη επίδραση ερμηνευτικά σχήματα βασισμένα σε αντιλήψεις, αναγνώσεις και αφηγήσεις περί Κακού, νομίζω ότι το θέμα αυτό πρέπει να συζητηθεί ευρύτερα.

Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ, λοιπόν, θεωρείται ως ο μέγας ανατόμος της ανθρώπινης φύσης στον κινηματογράφο. Ωστόσο, αν κάτι διατρέχει το έργο του, αυτό είναι η παρουσία του Κακού. Ενός Κακού που ξεπερνά το ατομικό επίπεδο και αποκτά σχεδόν θεσμικό, κοσμικό ή μεταφυσικό χαρακτήρα. Δεν πρόκειται για το Κακό ως μια απλή αντιπαράθεση Καλού-Κακού, αλλά για μια ατμόσφαιρα και δομή που εισέρχεται διαβρωτικά και καταλαμβάνει τους ανθρώπους, τους θεσμούς, ακόμα και τους ίδιους τους χώρους.

Το “Κακό” στις ταινίες του Κιούμπρικ

Στη “Λάμψη” (1980), έχουμε το Κακό ως Χώρο. Το ξενοδοχείο Overlook δεν είναι απλώς σκηνικό αλλά ένας ζωντανός οργανισμός. Ένας πανίσχυρος, αν και τρωτός, αρχετυπικά κακόβουλος, ζωντανός οργανισμός. Οι τοίχοι, οι διάδρομοι, η αίθουσα χορού, τα δωμάτια και γενικά ολόκληρο το ξενοδοχείο είναι τα εσωτερικά όργανα αυτού του ζοφερού όντος. Ο Τζακ Τόρρανς, τον χαρακτήρα του οποίου απεικονίζει με ανατριχιαστική πληρότητα ο Τζακ Νίκολσον, δεν γίνεται κακός επειδή το αποφασίζει, αλλά επειδή τον απορροφά η “μνήμη” του ίδιου του χώρου. Μια μνήμη γεμάτη βία, αίμα, εξουσία και σκοτεινές ηδονές. Η τελική σκηνή του χορού αποκαλύπτει ότι το Κακό έχει τη μορφή μιας “κοινωνίας φαντασμάτων”, η οποία επιβιώνει στον χρόνο, πέρα από το άτομο.

Στα “Μάτια Ερμητικά Κλειστά” (1999), το Κακό εμφανίζεται ως Κοινωνία Εξουσίας. Ο γιατρός Μπιλ Χάρφορντ (Τομ Κρουζ) μπαίνει σε έναν μυστικό κόσμο όπου η ερωτική τελετουργία συνδέεται με την πολιτική και κοινωνική ισχύ. Όπως και στη “Λάμψη”, κάτω από τη λάμψη του πάρτι στην αρχή υπάρχει κάτι ζοφερά απειλητικό. Και εδώ, το Κακό δεν εντοπίζεται σε ένα πρόσωπο, αλλά εμφανίζεται ως υπόγεια κοινωνία, ως μια ελίτ που κινεί νήματα ασκώντας σεξουαλική μαγεία. Υπάρχουν πολλές σκηνικές ομοιότητες με τη “Λάμψη”: στη μουσική στο πάρτι, τον φωτισμό κλπ, ενώ κυριαρχεί μια υπόγεια αίσθηση ότι οι καλεσμένοι είναι φαντάσματα ενός άλλου κόσμου.

Στο “Κουρδιστό Πορτοκάλι” (A Clockwork Orange, 1971), που είναι βασισμένο πάνω στο μυθιστόρημα του Άντονι Μπέρτζες, το Κακό εμφανίζεται ως Σύστημα Ελέγχου. Ο Άλεξ (Μάλκολμ Μακ Ντάουελ) και η συμμορία του αντιπροσωπεύουν την πιο ωμή μορφή βίας. Ωστόσο, το απόλυτο Κακό στην ταινία δεν είναι οι εγκληματικές πράξεις του Άλεξ, αλλά το ίδιο το κράτος που τον “θεραπεύει”. Η περίφημη “θεραπεία Λουντοβίκο” στερεί από τον Άλεξ την ελευθερία βούλησης, μετατρέποντάς τον σε μια “ρομποτική” ύπαρξη. Εδώ το Κακό παίρνει τη μορφή της απανθρωπιάς του συστήματος, που εκμηδενίζει την ανθρώπινη υπόσταση για χάρη της τάξης.

Στο “SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα” (Dr. Strangelove, 1964), όπου ο Πίτερ Σέλλερς υπηρετεί μεγαλειωδώς τρεις ξεχωριστούς ρόλους, το Κακό εμφανίζεται ως Μηχανισμός. Δια της σάτιρας ο Κιούμπρικ περνάει το ανατριχιαστικά ρεαλιστικό μήνυμα ότι ο φαινομενικός ορθολογισμός της πυρηνικής αποτροπής οδηγεί στον θερμοπυρηνικό Αρμαγεδδώνα. Στην ταινία ο πόλεμος ξεκινάει μεν λόγω της παρανοϊκής εμμονής ενός στρατηγού, αλλά καταλήγει να γίνει αναπόφευκτος εξαιτίας ακριβώς των “ορθολογικών” μηχανισμών ελέγχου του συστήματος. Ο Κιούμπρικ αποκαλύπτει ότι το Κακό μπορεί να είναι ένας ολόκληρος μηχανισμός που κινείται μόνος του, πέρα από ανθρώπινες προθέσεις.

Τα μοτίβα του Κιούμπρικ

Αξίζει να σημειωθεί ότι το “Μάτια Ερμητικά Κλειστά” υπήρξε και αντικείμενο πληθώρας συνωμοσιολογικών αναγνώσεων, κυρίως στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με αυτές, η μυστική κοινωνία που παρουσιάζεται στην ταινία δεν είναι απλώς συμβολική, αλλά εικόνα πραγματικών ελίτ πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής εξουσίας, οι οποίες φέρονται να τελούν τελετουργίες με έντονο σεξουαλικό και αποκρυφιστικό στοιχείο.

Μερικοί, μάλιστα, υποστήριξαν ότι ο Κιούμπρικ δολοφονήθηκε, επειδή αποκάλυψε υπερβολικά πολλά, συνδέοντας τον θάνατό του λίγο πριν την ολοκλήρωση της ταινίας με αυτές τις θεωρίες. Ωστόσο, οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι ο σκηνοθέτης δεν επιχείρησε μια κυριολεκτική αποκάλυψη, αλλά χρησιμοποίησε αποκρυφιστικά μοτίβα για να μιλήσει αλληγορικά για το μυστικό πρόσωπο της εξουσίας και τη διαπλοκή της με την επιθυμία και την υποταγή.

Παρά τις διαφορετικές θεματικές, τα μοτίβα επαναλαμβάνονται στο σύμπαν του σκηνοθέτη. Ο Κιούμπρικ παρουσιάζει ένα ενιαίο Κακό που διαποτίζει τον κόσμο των ανθρώπων. Το Κακό δεν είναι ατομικό, αλλά συλλογικό ή θεσμικό. Εκδηλώνεται μέσα από χώρους, συστήματα (κράτος, στρατός), ή μυστικές κοινωνίες και συνδυάζει πάντα τη γοητεία με τον τρόμο. Οι αίθουσες χορού, οι τελετές, οι εορτασμοί έχουν μια λάμψη, κάτω από την οποία κρύβεται μια φρικώδης απειλή. Ο άνθρωπος μοιάζει ανίσχυρος απέναντι στο Κακό. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να το αντικρύσει και να επιβιώσει από αυτό, όχι όμως να το νικήσει οριστικά.

Εν κατακλείδι λοιπόν, ο Κιούμπρικ δημιουργεί την εικόνα ενός απαισιόδοξου κόσμου όπου το Κακό είναι πανταχού παρόν, άλλοτε ως μεταφυσικό φάντασμα, άλλοτε ως κοινωνικό σύστημα, άλλοτε ως μηχανισμός εξουσίας. Το Κακό στον Κιούμπρικ δεν έχει πρόσωπο, είναι μορφές και ατμόσφαιρες. Γι’ αυτό και οι ταινίες του μοιάζουν να συνομιλούν μεταξύ τους. Από το χορό φαντασμάτων στη “Λάμψη” ως την σκοτεινή ελίτ με τις μάσκες στα “Μάτια Ερμητικά Κλειστά”, βλέπουμε παραλλαγές ενός ίδιου μοτίβου: το Κακό ως δύναμη που οργανώνει τον κόσμο πίσω από τα φαινόμενα.

Ο Κιούμπρικ δίνει με μεγάλη μαεστρία και επενδύοντας σε ψυχολογικά αρχέτυπα, την εικόνα μιας μανιχαϊστικής αντίληψης του κόσμου, στην οποία όμως δεσπόζει το Κακό και το Καλό υπάρχει μόνο ως σκιά. Αυτή η απαισιόδοξη κοσμοαντίληψη είναι πιθανόν να έχει πολύ πιο σοβαρές επιδράσεις, αόρατες αλλά εξόχως σημαντικές, στα διεθνή δρώμενα τα επόμενα χρόνια από όσο θα τολμούσε να υποθέσει μια “ρεαλιστική” ανάγνωση των διεθνών σχέσεων, βασισμένη μονολιθικά στις ισορροπίες ισχύος και στα υλικά συμφέροντα.