Η Κωνσταντινούπολη του Τζέιμς Μπάλντουιν: Ένα σπίτι ανάμεσα σε κόσμους

Ο ίδιος περιέγραφε την Πόλη ως ένα μέρος όπου μπορούσε να είναι “παρών” χωρίς να είναι συνέχεια κάτω από το βάρος του αμερικανικού ρατσισμού: «Στην Τουρκία ήμουν απλώς ένας ξένος, αλλά όχι ένας καταραμένος μαύρος». Για το πώς η Πόλη επηρέασε τη γραφή του, τόνιζε ότι η απομόνωση και η απόσταση του έδωσαν ελευθερία: «Η Κωνσταντινούπολη μου έδωσε το περιθώριο να δω την Αμερική πιο καθαρά, να γράψω για εκείνη από απόσταση». Άρα, το έργο που ο ίδιος συνδέει πιο έντονα με την Κωνσταντινούπολη είναι το “Another Country”.

Ο Τζέιμς Μπάλντουιν εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1961 και έμεινε συνολικά σχεδόν δέκα χρόνια με διαλείμματα. Εκεί έγραψε μερικά από τα σημαντικά του έργα, ανάμεσά τους το “Another Country” και το “The Fire Next Time”. Στην Πόλη βρήκε μια αίσθηση ελευθερίας που δεν είχε στην Αμερική: Δεν ένιωθε τον ίδιο φυλετικό ρατσισμό. Έβρισκε καλλιτεχνικό κύκλο, κυρίως γύρω από τον σκηνοθέτη Ενγκίν Τζεζαΐρ και το θέατρo του. Είχε σπίτι στη Μπεσίκτας, σε ένα διαμέρισμα με θέα στον Βόσπορο. Η Κωνσταντινούπολη ήταν για τον Μπάλντουιν ένας τόπος “αναπνοής” — να ζει και να γράφει μακριά από τις πιέσεις της Αμερικής.

Στον κανόνα της αμερικανικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, ο Τζέιμς Μπάλντουιν έχει καθιερωθεί ως η αδιάλλακτη φωνή για τη φυλή, τη σεξουαλικότητα και την ηθική. Τα δοκίμια και τα μυθιστορήματά του ξεσκέπαζαν τις υποκρισίες της αμερικανικής δημοκρατίας, αποκαλύπτοντας τις ανοιχτές πληγές του ρατσισμού και της ομοφοβίας. Συχνά τον παρουσίαζαν ως τον “προφήτη” της ταραγμένης αμερικανικής συνείδησης, έναν άνθρωπο που αρνήθηκε να “στρογγυλεύει” την κριτική του, ακόμα κι όταν το πλήρωνε ακριβά.

Κι όμως, πέρα από αυτό το γνώριμο πορτρέτο, υπήρχε και ένας άλλος Μπάλντουιν — πιο ήσυχος, πιο στοχαστικός — που πέρασε σχεδόν μια δεκαετία της ζωής του στην Κωνσταντινούπολη. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως τη δεκαετία του 1970, ο Μπάλντουιν επέστρεφε ξανά και ξανά στην Τουρκία, κάνοντας την Κωνσταντινούπολη καταφύγιό του, δημιουργικό του εργαστήρι και προσωρινό του σπίτι. Για να κατανοήσει κανείς πλήρως τον Μπάλντουιν, πρέπει να κοιτάξει όχι μόνο το Χάρλεμ ή το Παρίσι, αλλά και τα δαιδαλώδη σοκάκια του Μπέγιογλου, τους λόφους που κατηφορίζουν προς τον Βόσπορο και τα νερά του Κεράτιου κόλπου.

Καταφύγιο του Μπάλντουιν στον Βόσπορο

Για τον Μπάλντουιν, η Κωνσταντινούπολη δεν ήταν απλώς μια φυγή από την ασφυκτική ατμόσφαιρα της Αμερικής· ήταν ένας τόπος μεταμόρφωσης. Είχε ήδη ζήσει στο Παρίσι, αναζητώντας απόσταση από μια χώρα που ταυτόχρονα τον όριζε και τον απέρριπτε. Αλλά στο Παρίσι, παρέμενε μέρος μιας παροικίας διανοουμένων, δεμένης ακόμα με τη Δύση. Η Κωνσταντινούπολη ήταν διαφορετική. Η Πόλη του χάρισε μια αίσθηση ανανέωσης, ένα μείγμα εξορίας και σπιτιού. Όπως είπε κάποτε «Δεν μπορώ να αναπνεύσω· πρέπει να κοιτάξω απ’ έξω».

Αυτή η απόσταση του έδωσε χώρο για να αναπνεύσει, να παρατηρήσει την Αμερική από μακριά και να ξαναφανταστεί τον εαυτό του έξω από τις κατηγορίες που του επέβαλε η πατρίδα του. Μέσα σε μια πόλη με τζαμιά και μιναρέδες, με κόρνες από καράβια που αντηχούσαν στον Κεράτιο, με λιθόστρωτα στενά γεμάτα φωνές, ο Μπάλντουιν βρήκε ένα περιβάλλον όπου η διαφορετικότητά του δεν ήταν καθημερινό πεδίο μάχης.

Η γραφή στην εξορία

Στην Τουρκία, ο Μπάλντουιν ολοκλήρωσε τα μυθιστορήματα “Another Country” (1962) και “Tell Me How Long the Train’s Been Gone” (1968), το θεατρικό έργο “Blues for Mister Charlie” (1964), τη συλλογή διηγημάτων “Going to Meet the Man” (1965), καθώς και τα δοκίμια “The Fire Next Time” (1963) και “No Name in the Street” (1972).

Συχνά έμενε σε διαμερίσματα φίλων. Εκείνα τα σπίτια έγιναν για αυτόν καταφύγια συγκέντρωσης και δημιουργίας. Περιβαλλόμενος από Τούρκους διανοουμένους και καλλιτέχνες, ο Μπάλντουιν βρήκε μια κοινότητα που τον αποδέχτηκε χωρίς όρους, που έδινε αξία στον διάλογο και τον σεβασμό. Η Κωνσταντινούπολη, με την ενδιάμεση ταυτότητά της — ούτε πλήρως ευρωπαϊκή ούτε πλήρως ασιατική — λειτούργησε σαν καθρέφτης για τη δική του σύνθετη ταυτότητα: μαύρος, ομοφυλόφιλος, Αμερικανός, όλα μαζί και κανένα ξεχωριστά.

Μια πιο ήσυχη ζωή

Τα χρόνια του Μπάλντουιν στην Κωνσταντινούπολη δίνουν μια πιο ήπια εικόνα του· όχι μόνο τον οργισμένο ακτιβιστή, αλλά και τον άνθρωπο που περπατούσε στα στενά του Μπέγιογλου, που σύχναζε σε καφέ, που ζούσε σε ένα εξοχικό στο Κίλιος, στη Μαύρη Θάλασσα, μαζί με φίλους.. Μέσα σε σπίτια γεμάτα καπνό, γέλια και έντονες συζητήσεις, μπορούσε να είναι απλώς ένας άνθρωπος ανάμεσα σε φίλους — όχι το “σύμβολο” ή ο “εκπρόσωπος”. Για πρώτη φορά δεν χρειαζόταν να εξηγεί ή να υπερασπίζεται την ύπαρξή του· μπορούσε απλώς να υπάρχει.

Η Πόλη μέσα στο έργο του

Η Κωνσταντινούπολη δεν ήταν απλώς σκηνικό για τον Μπάλντουιν. Οι αντιθέσεις της —ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, την παράδοση και τον εκσυγχρονισμό, την αυτοκρατορία και τη δημοκρατία— καθρεφτίζονταν στα ίδια τα θέματα που διαπραγματευόταν στη γραφή του.

Η εξορία στην Τουρκία τον απομόνωσε, αλλά του έδωσε και την οπτική του “απ’ έξω”. Έτσι μπόρεσε να δει πιο καθαρά τις αντιφάσεις της Αμερικής, ενώ ταυτόχρονα ένιωσε βαθύτερα τι σημαίνει να ζεις στο περιθώριο, είτε στο Χάρλεμ, είτε στο Παρίσι, είτε στην Κωνσταντινούπολη.

Η κληρονομιά του στην Κωνσταντινούπολη

Σήμερα, περπατώντας στις γειτονιές που έζησε — Τζιχάνγκιρ, Μπέγιογλου, τις παρυφές του Βοσπόρου — μπορεί κανείς να νιώσει ακόμα την παρουσία του. Ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει την κατασκευή της Γέφυρας του Βοσπόρου· διέσχιζε τα στενά με βάρκες, παρατηρώντας τον ρυθμό της πόλης από το νερό. Η Κωνσταντινούπολη δεν ήταν ποτέ το μοναδικό του σπίτι, αλλά ίσως ήταν εκείνο όπου ένιωσε περισσότερο ειρηνικά. Και αυτή η εύθραυστη ειρήνη ήταν πολύτιμη· του έδωσε τη δύναμη να επιστρέψει στην Αμερική και να αντιμετωπίσει ξανά τις θύελλές της.

Μια οικουμενική αλήθεια

Στην Κωνσταντινούπολη του Μπάλντουιν, υπάρχει μία αλήθεια που ξεπερνά τα όρια του προσωπικού: ότι μερικές φορές, για να δεις καθαρά τον εαυτό σου, πρέπει πρώτα να σε δουν ξένοι. Η εξορία, για τον Μπάλντουιν, δεν ήταν σβήσιμο, αλλά αποκάλυψη. Στην Κωνσταντινούπολη ένιωσε μια πληρότητα — όχι επειδή ξέφυγε από τον εαυτό του, αλλά επειδή βρέθηκε σε έναν τόπο που καθρέφτιζε τις ίδιες του τις αντιφάσεις.

* Ο Τζέιμς Μπάλντουιν (James Baldwin, 1924–1987) ήταν Αμερικανός συγγραφέας, δοκιμιογράφος και ακτιβιστής, γνωστός για τα έργα του που εξερευνούν τις φυλετικές, κοινωνικές και σεξουαλικές διακρίσεις στην Αμερική του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Ευρώπη, κυρίως στο Παρίσι και στην Κωνσταντινούπολη, για να αποφύγει τον ρατσισμό και την ομοφοβία στις ΗΠΑ. Σημαντικά έργα του είναι τα “Go Tell It on the Mountain”, “Giovanni’s Room”, “Notes of a Native Son”, “The Fire Next Time” και “If Beale Street Could Talk”. Ο Μπάλντουιν θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές φωνές για την κοινωνική δικαιοσύνη, και η κληρονομιά του συνεχίζει να επηρεάζει τη λογοτεχνία και τις συζητήσεις γύρω από τη φυλή και τη σεξουαλικότητα.