Οι προκλήσεις στις μάχες σε αστικό περιβάλλον – Η περίπτωση της Γάζας

Σε αντίθεση με άλλες μορφές συμβατικού πολέμου που διεξάγονται σε ανοιχτά πεδία, οι αστικές μάχες θολώνουν τις διακρίσεις μεταξύ μαχητών και πολιτών, επίθεσης και άμυνας, στρατιωτικών και πολιτικών στόχων. Όπως αποδείχθηκε από το Στάλινγκραντ (1942-43) έως τη Φαλούτζα (2004), το Χαλέπι (2016), τη Μαριούπολη (2022) και τη Γάζα (2023-2025), ο αστικός πόλεμος ενισχύει το ανθρώπινο, στρατηγικό και πολιτικό κόστος των συγκρούσεων.

Το αστικό περιβάλλον είναι εγγενώς εχθρικό προς τις παραδοσιακές στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι πόλεις είναι τρισδιάστατα πεδία μάχης, που αποτελούνται από υπέργεια-επίπεδα δρόμων και υπόγεια στρώματα. Οι μαχητές πρέπει να πλοηγούνται σε στέγες, στενούς δρόμους, σήραγγες και υπόγεια, καθένα από τα οποία προσφέρει κάλυψη στον αντίπαλο. Οι κατασκευές από σκυρόδεμα, χάλυβα και τούβλα απορροφούν και εκτρέπουν τη βαλλιστική ενέργεια, περιορίζοντας την αποτελεσματικότητα της συμβατικής δύναμης πυρός και καθιστώντας απαραίτητη την εμπλοκή σε κοντινή απόσταση.

Το αστικό έδαφος περιέχει επίσης κρίσιμες πολιτικές υποδομές – ηλεκτρικά δίκτυα, νοσοκομεία, συστήματα ύδρευσης και τηλεπικοινωνίες – τις οποίες οι στρατοί οφείλουν να αποφεύγουν να πλήττουν για να συμμορφώνονται με το διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, αυτά ακριβώς τα συστήματα συχνά εκμεταλλεύονται οι αντίπαλες δυνάμεις για τακτικό πλεονέκτημα. Επομένως, το δίλημμα που προκύπτει μετατρέπει το αστικό περιβάλλον σε ένα πολύπλοκο σύστημα μάχης, όπου κάθε τακτική απόφαση μπορεί να έχει εκτεταμένες ανθρωπιστικές και πολιτικές επιπτώσεις.

Τα ηθικά διλήμματα

Ίσως το πιο καθοριστικό χαρακτηριστικό του αστικού πολέμου είναι η παρουσία αμάχων. Η διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων γίνεται δύσκολη, όταν οι δυνάμεις επιχειρούν σε κατοικημένες περιοχές, ή χρησιμοποιούνται πολιτικές δομές ως κάλυψη από τους εμπολέμους. Αυτό αποτελεί μία μεγάλη πρόκληση για τον ισραηλινό στρατό στην Γάζα, με δεδομένη την χρήση σηράγγων, πυκνοκατοικημένων γειτονιών και πολιτικών υποδομών από τη Χαμάς.

Η αρχή της αναλογικότητας – που απαιτεί οι στρατιωτικές ενέργειες να μην προκαλούν υπερβολικές απώλειες σε αμάχους – συχνά παραβιάζεται σε τέτοια πλαίσια. Τα πυρομαχικά ακριβείας έχουν βελτιώσει την ακρίβεια στόχευσης, ωστόσο παραμένουν μεγάλες οι απώλειες αμάχων και οι καταστροφικές ζημιές σε υποδομές. Ο πόλεμος στη Γάζα καταδεικνύει το οξύ ανθρωπιστικό κόστος των σύγχρονων αστικών μαχών: Ολόκληρες περιοχές έχουν μετατραπεί σε ερείπια, με τους πολίτες να βρίσκονται παγιδευμένοι, εν μέσω συνεχιζόμενων εχθροπραξιών.

Αυτή η πραγματικότητα υπογραμμίζει ένα κεντρικό παράδοξο: Η τακτική επιτυχία μπορεί να επιφέρει στρατηγική αποτυχία. Μεγάλες καταστροφές και απώλειες σε αμάχους, μπορούν να διαβρώσουν την πολιτική νομιμοποίηση και την διεθνή υποστήριξη ενός πολέμου, όπως ακριβώς συμβαίνει με το Ισραήλ στην Γάζα. Έτσι, οι ηθικές και στρατηγικές επιταγές του αστικού πολέμου είναι άρρηκτα συνδεδεμένες.

Τακτικές και επιχειρησιακές προκλήσεις

Από καθαρά τακτική άποψη, η αστική μάχη εξουδετερώνει πολλά πλεονεκτήματα των προηγμένων στρατών. Τα τεθωρακισμένα οχήματα και η αεροπορία, που είναι καθοριστικά για μάχες σε ανοιχτό έδαφος, περιορίζονται από στενούς δρόμους, ερείπια και  επιρρεπή σε ενέδρες περιβάλλοντα. Οι δυνάμεις πεζικού συχνά υποχρεούνται να καθαρίζουν κτίρια δωμάτιο με δωμάτιο, μια αργή και επικίνδυνη διαδικασία, όπου η ορατότητα είναι περιορισμένη και οι απειλές μπορούν να προκύψουν από οπουδήποτε.

Η επικοινωνία είναι ένα άλλο επίμονο πρόβλημα. Οι κατασκευές από σκυρόδεμα και χάλυβα διαταράσσουν τα ραδιοσήματα, εμποδίζοντας διοικητικές εντολές. Η έννοια του “πολέμου τριών οικοδομικών τετραγώνων” – όπου οι στρατιώτες μπορούν ταυτόχρονα να συμμετέχουν σε μάχες, και ειρηνευτικές-ανθρωπιστικές επιχειρήσεις, μέσα σε λίγα οικοδομικά τετράγωνα – καταδεικνύει την αστάθεια και την απρόβλεπτη φύση του αστικού πεδίου μάχης, όπως είχε γράψει το 1999, ο τότε διοικητής του αμερικανικού Σώματος Πεζοναυτών Τσαρλς Κρούλακ.

Στη Γάζα, οι ισραηλινές δυνάμεις έχουν αντιμετωπίσει ακριβώς αυτές τις προκλήσεις: Πυκνές γειτονιές, υπόγειες σήραγγες και έναν αντίπαλο που ενσωματώνεται στο αστικό περιβάλλον. Το εκτεταμένο δίκτυο σηράγγων της Χαμάς – που μερικές φορές αναφέρεται ως “Μετρό της Γάζας” – έχει δώσει στους υπερασπιστές κινητικότητα, κάλυψη και ψυχολογικό πλεονέκτημα, αναγκάζοντας το Ισραήλ σε παρατεταμένες επίγειες επιχειρήσεις, με υψηλό τον κίνδυνο ενέδρας και παράπλευρων απωλειών.

Η επιμελητεία-logistics σε αστικές επιχειρήσεις είναι γεμάτη εμπόδια. Τα συντρίμμια και οι καταστροφές εμποδίζουν την εφοδιαστική αλυσίδα, την ιατρική εκκένωση και την παροχή ενισχύσεων. Ο ανεφοδιασμός πρέπει συχνά να διεξάγεται από μικρές ομάδες υπό πυρά, ενώ οι κατεστραμμένες υποδομές εμποδίζουν την κίνηση μεγάλων οχημάτων. Οι αστικές επιχειρήσεις καταναλώνουν επίσης πόρους με εξαιρετικά επιταχυνόμενο ρυθμό – πυρομαχικά, ιατρικά εφόδια, καύσιμα και αντικατάσταση προσωπικού – όλα γίνονται περιοριστικοί παράγοντες.

Η ιατρική εκκένωση (CASEVAC) είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη. Στενά περάσματα και εχθρικά πυρά επιβραδύνουν τη μεταφορά των τραυματιών, ενώ το αστικό περιβάλλον περιπλέκει την θεραπεία τους. Η πρόσβαση στην ανθρωπιστική βοήθεια στην Γάζα έχει περιοριστεί περαιτέρω από την κατάρρευση των υποδομών – οδηγώντας σε απώλειες αμάχων – χωρίς ταυτόχρονα να μπορούν να αντιμετωπιστούν δίκτυα μαχητών. Έτσι, η υλικοτεχνική πολυπλοκότητα των αστικών επιχειρήσεων προκαλεί μεγάλη επιχειρησιακή κόπωση στον επιτιθέμενο, περιορίζοντας την αποτελεσματικότητα της μάχης με την πάροδο του χρόνου.

Τεχνολογικές και ψυχολογικές διαστάσεις

Στον 21ο αιώνα, ο αστικός πόλεμος διεξάγεται επίσης στον τομέα της πληροφορίας. Ο πολλαπλασιασμός των smartphones, των drones και της κάλυψης των ΜΜΕ σε πραγματικό χρόνο, διασφαλίζει ότι οι αστικές μάχες διεξάγονται υπό παγκόσμιο έλεγχο. Εικόνες καταστροφής, ταλαιπωρίας αμάχων ή φερόμενων εγκλημάτων πολέμου, μπορούν να διαμορφώσουν γρήγορα τη διεθνή γνώμη, να περιορίσουν τις στρατιωτικές επιλογές και να επηρεάσουν τις διπλωματικές διαπραγματεύσεις.

Τόσο οι κρατικοί, όσο και οι μη κρατικοί παράγοντες, χρησιμοποιούν τον πληροφοριακό πόλεμο για να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη. Στο μέτωπο της Γάζας, κυριαρχούν στο παγκόσμιο τοπίο των μέσων ενημέρωσης τα εξής ανταγωνιστικά αφηγήματα: Το Ισραήλ παρουσιάζει την εκστρατεία του ως μάχη κατά της τρομοκρατίας και ως επιχείρηση απελευθέρωσης των ομήρων από τα τούνελ, ενώ τα παλαιστινιακά και διεθνή ΜΜΕ εστιάζουν στις απώλειες των αμάχων και την ανθρωπιστική κρίση. Τέτοιοι ανταγωνισμοί είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου αστικού πεδίου μάχης, όπου η αντίληψη της κοινής γνώμης μπορεί να είναι τόσο καθοριστική, όσο η ισχύς πυρός.

Ψυχολογικά, οι αστικές μάχες ασκούν τεράστια πίεση στους στρατιώτες. Οι συνεχείς μάχες σώμα με σώμα, η σωματική- συναισθηματική κόπωση και η ασάφεια στην διάκριση του φίλου από τον εχθρό, προκαλούν από παραίτηση μέχρι και μετατραυματικό στρες. Ακόμα πιο επώδυνες οι συνέπειες για τους αμάχους με τους συνεχείς βομβαρδισμούς, τις καταστροφές σπιτιών και την καθημερινή έλλειψη ασφάλειας.

Οι δυσκολίες του αστικού εδάφους έχουν οδηγήσει στην τεχνολογική καινοτομία. Οι σύγχρονοι στρατοί χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο μη επανδρωμένα αεροσκάφη (UAV), ρομποτικά συστήματα εδάφους και τεχνητή νοημοσύνη για τη συλλογή πληροφοριών και τον εντοπισμό στόχων σε πολύπλοκα περιβάλλοντα. Τα μικροσκοπικά drones επιτρέπουν την αναγνώριση σε πραγματικό χρόνο μέσα σε κτίρια, ενώ οι αισθητήρες και το λογισμικό χαρτογράφησης βοηθούν στην πλοήγηση.

Ωστόσο, η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να επιλύσει τις ανθρώπινες και ηθικές διαστάσεις του αστικού πολέμου. Στη Γάζα, η επιτήρηση με drones και δορυφόρους έχουν βελτιώσει την ακρίβεια στόχευσης, ωστόσο η διαμόρφωση του περιβάλλοντος και το πλήθος των πολιτών, αναιρούν συχνά αυτά τα πλεονεκτήματα. Επιπλέον, ο ηλεκτρονικός πόλεμος και οι παρεμβολές GPS μπορούν να υπονομεύσουν τα συστήματα υψηλής τεχνολογίας. Ο αποτελεσματικός αστικός πόλεμος εξακολουθεί να βασίζεται στην ανθρώπινη κρίση, την προσαρμοστικότητα και την πειθαρχία, που υποστηρίζονται – αλλά δεν αντικαθίστανται – από την τεχνολογία.

Θα αλλάξει η μάχη στο αστικό τοπίο;

Η ιστορία του αστικού πολέμου είναι ένα χρονικό κακουχιών και καταστροφής. Από το Στάλινγκραντ μέχρι τη Φαλούτζα, κάθε μεγάλη μάχη στην πόλη αποκαλύπτει τα εξής μοτίβα: Πολλά θύματα, παρατεταμένη εμπλοκή και ανθρωπιστική κρίση, μοτίβα που είδαμε και στις πολιορκίες – Χαλέπι (2016), Μαριούπολη (2022) και Γάζα (2023-2025) – παρά την πεποίθηση ότι η σύγχρονη τεχνολογία θα μετρίαζε τις συνέπειες τους.

Στη Γάζα, η στρατηγική του Ισραήλ για περικύκλωση, αεροπορικές επιδρομές ακριβείας και χερσαίες εισβολές έχει επιτύχει μερικούς στρατιωτικούς στόχους, αλλά με πολύ μεγάλο ανθρωπιστικό και πολιτικό κόστος. Η εκτεταμένη καταστροφή έχει προκαλέσει διεθνή καταδίκη και έχει εγείρει επείγοντα ερωτήματα σχετικά με τη νομιμότητα και τη βιωσιμότητα των αστικών πολιορκιών, όπως τονίζει και η Human Rights Watch. Η εμπειρία της Γάζας ενισχύει την διαχρονική αλήθεια ότι ο αστικός πόλεμος, αν και μπορεί να είναι στρατιωτικά απαραίτητος, σπάνια δίνει μακροπρόθεσμο στρατηγικό πλεονέκτημα.

Η αστική μάχη δεν είναι αποκλειστικά στρατιωτικό πρόβλημα – είναι θεμελιωδώς πολιτικό. Οι πόλεις είναι κέντρα πληθυσμού, οικονομίας και διακυβέρνησης. Η καταστροφή τους υπονομεύει τη νομιμότητα και τις προοπτικές ανοικοδόμησης. Μια νίκη που επιτυγχάνεται μέσω εκτεταμένων καταστροφών μπορεί να μετατραπεί σε στρατηγική ήττα, εάν αποξενώσει τους πληθυσμούς και τη διεθνή κοινότητα.

Καθώς η παγκόσμια αστικοποίηση επιταχύνεται – προβλέπεται να φτάσει το 68% του παγκόσμιου πληθυσμού έως το 2050 – οι μελλοντικές συγκρούσεις θα συμβαίνουν όλο και περισσότερο στις πόλεις. Οι στρατοί πρέπει επομένως να προσαρμόσουν το δόγμα, την εκπαίδευση και τον εξοπλισμό για μάχες σε αστικό πεδίο, δίνοντας προτεραιότητα στην ακρίβεια και τις ανθρωπιστικές παραμέτρους. Τα μαθήματα της Γάζας, όπως και αυτά του Γκρόζνι, της Φαλούτζα και της Μαριούπολης, υπογραμμίζουν την επείγουσα ανάγκη για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που συνδυάζει τη στρατιωτική αποτελεσματικότητα με την ηθική ευθύνη.

Οι μάχες σε αστικό έδαφος παραμένουν ένα από τα πιο απαιτητικά πεδία των σύγχρονων συγκρούσεων. Συμπιέζουν τις τακτικές, ηθικές και πολιτικές διαστάσεις του πολέμου σε έναν ενιαίο-πυκνοκατοικημένο χώρο. Η συνεχιζόμενη σύγκρουση στη Γάζα αποτελεί παράδειγμα τόσο της αναγκαιότητας, όσο και της τραγωδίας του αστικού πολέμου –  όπου συγκλίνουν η προηγμένη στρατιωτική τεχνολογία, οι ασύμμετρες τακτικές και ο ανθρώπινος πόνος.

Τελικά, οι πόλεις μεγεθύνουν την ομίχλη και την τριβή του πολέμου, μετατρέποντας κάθε δρόμο και κτίριο σε ένα πιθανό πεδίο μάχης. Καθώς ο κόσμος αστικοποιείται ολοένα και περισσότερο, η πρόκληση για τους σύγχρονους στρατούς δεν είναι απλώς να κερδίσουν στις πόλεις, αλλά να βρουν τρόπους μάχης μετριάζοντας τις ανθρωπιστικές συνέπειες, εν μέσω καταστροφής.