Από την σοφιολογία της ρωσικής Ορθοδοξίας στον σοβιετικό υπερανθρωπισμό

Σήμερα θα αναφερθούμε σε ένα άλλο ιστορικό παράδειγμα, αυτήν τη φορά στη Ρωσία, που καταδεικνύει την αδιαίρετη ενότητα της ρωσικής Ορθοδοξίας με τη φιλοσοφία της πρώιμης Σοβιετικής Ένωσης. Αυτά τα παραδείγματα (Σοφιολογία, Κοσμισμός) είναι νομίζω χαρακτηριστικά ώστε να καταδείξουν την ανάγκη “ολιστικής” ανάγνωσης του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτή η ανάγνωση είναι απαραίτητη αφενός μεν για να εντοπίσουμε κρυφίους παράγοντες που επηρεάζουν τη γεωπολιτική συμπεριφορά της Δύσης, αφετέρου δε να ξεκινήσουμε μια προσπάθεια για να εξετάσουμε τη δυνητική λειτουργία της Ελλάδας ως δημιουργικό και πρωταγωνιστικό μέγεθος στο παγκόσμιο γεωπολιτικό γίγνεσθαι, αφού είναι ο ζωντανός φορέας των θεμελίων του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.

Αναλυτικότερα λοιπόν, η ρωσική φιλοσοφία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα γεννήθηκε μέσα σε μια βαθιά θεολογική αγωνία, που προέκυπτε και από τις πολιτικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές συνθήκες εκείνου του καιρού στη Ρωσία και οι οποίες είχαν προκαλέσει μια πολυεπίπεδη υπαρξιακή κρίση, γεννώντας κινήματα όπως αυτό του ρωσικού μηδενιστικού αναρχισμού. Θεολογικά το κρίσιμο ερώτημα που τέθηκε ήταν πώς μπορούσε να συμφιλιωθεί ο Θεός με τον κόσμο, το πνεύμα με την ύλη, η Αποκάλυψη με την Ιστορία. Η Σοφιολογία λοιπόν, το μεγάλο αυτό ρεύμα της ρωσικής σκέψης, προσπάθησε να απαντήσει στο συγκεκριμένο ερώτημα. Οι Ρώσοι Ορθόδοξοι στοχαστές είδαν τη Σοφία του Θεού ως μια ζωντανή αρχή που ενώνει το θείο και το ανθρώπινο, το πνευματικό και το υλικό.

Σοφιολογία: Η Αλήθεια προσωποποιημένη

Όταν μετά την Επανάσταση του 1917 η θεολογία εκδιώχθηκε από τη δημόσια σφαίρα, το όραμα αυτό δεν εξαφανίστηκε. Απλώς μεταμορφώθηκε. Από θεολογία της αγάπης έγινε φιλοσοφία της ύλης και από μυστήριο, ουτοπία. Ο Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, θεμελιωτής της ρωσικής Σοφιολογίας, πίστευε ότι η Σοφία δεν είναι κάποια αφηρημένη ιδέα, αλλά μια ζωντανή δύναμη θηλυκού γένους. Την αντιλαμβανόταν ως ψυχή του κόσμου όπου μέσα της η αγάπη γίνεται μορφή και η μορφή δημιουργική δύναμη.

Στη δε σκέψη του Παύλου Φλορένσκι, η Σοφία έγινε η μορφή της Αλήθειας. Ο Φλορένσκι έβλεπε την Εκκλησία ως την ορατή Σοφία, δηλαδή την αποκάλυψη του θείου μέσα στην κοινότητα των ανθρώπων. Για τον Σεργκέι Μπουλγκάκοφ, η Σοφία ήταν η θεανθρώπινη αρχή που ενώνει τον Θεό και τη δημιουργία χωρίς να τα συγχέει. Είναι, όπως έγραψε, «η ενσάρκωση της αγάπης, ο τρόπος ύπαρξης του Θεού μέσα στον κόσμο».

Έτσι, η Σοφιολογία είδε την πραγματικότητα όχι ως πεδίο σύγκρουσης πνεύματος και ύλης, αλλά ως ενότητα. Ως μία αρμονική σχέση όπου το θείο και το ανθρώπινο αλληλοπεριχωρούνται.

Η κατάκτηση του διαστήματος ως θεολογία

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Σοφιολογία εξορίστηκε από τα πανεπιστήμια και τις ακαδημίες. Όμως οι ιδέες της επέζησαν, μεταμορφωμένες μέσα σε ένα νέο ρεύμα: τον Ρωσικό Κοσμισμό (Kosmizm). Ο Νικολάι Φιοντόροφ, πρόδρομος του κινήματος, φαντάστηκε ένα μέλλον όπου ο άνθρωπος, μέσω της επιστήμης και της συνεργασίας, θα καταφέρει να αναστήσει τους νεκρούς και θα θεοποιήσει το σύμπαν.

Η ιδέα αυτή θυμίζει τη θεανθρώπινη συνεργία της Σοφιολογίας, μόνο που εδώ ο Θεός έχει εξαφανιστεί και ο άνθρωπος παίρνει τη θέση Του. Αυτή είναι η πιο ακραία (μέχρι στιγμής…) έκφραση του κοσμοειδώλου του ανθρωποθεού, (human – god) το οποίο περιγράφει σπαρακτικά ο Ντοστογιέφσκι στους Δαιμονισμένους. Εν συνεχεία, ο Βλαντιμίρ Βερνάντσκι, εκφράζοντας τη θεωρία της Νοόσφαιρας, υποστήριξε ότι η ανθρώπινη σκέψη ήταν πλέον μια δύναμη που διαμόρφωνε ακόμη και τη δομή της Γης και ότι ο άνθρωπος είναι το νέο στάδιο εξέλιξης της Γης.

Ο Βερνάντσκι έλεγε πως η ανθρώπινη σκέψη είχε γίνει κοσμική δύναμη. Ουσιαστικά περιέγραφε τη Σοφία χωρίς Θεό. Και τη θέση του Θεού στη σκέψη του είχε πάρει η συλλογική συνείδηση των ανθρώπων. Τέλος, ο Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, πατέρας της σύγχρονης αστροναυτικής, έδωσε στον Κοσμισμό εσχατολογική διάσταση. Το όραμα του Τσιολκόφσκι ήταν πως η ανθρωπότητα θα εξαπλωθεί στο διάστημα, μεταμορφώνοντας το σύμπαν σε ζωντανή συνείδηση. Έτσι, η Θεία Σοφία μεταφράστηκε στον χριστιανογενή αθεϊσμό της πρώιμης Σοβιετικής Ένωσης ως ουτοπία της προόδου και ο Θεός αντικαταστάθηκε από τον άνθρωπο-δημιουργό.

Κοινά σημεία της ρωσικής ψυχής

Παρότι λοιπόν η Σοφιολογία και ο Κοσμισμός ανήκουν σε φαινομενικά αντίθετους και ανταγωνιστικούς κόσμους, εντούτοις μοιράζονται την ίδια οντολογική δομή. Και οι δύο βλέπουν το σύμπαν ως ενότητα, γεμάτη ζωή και δημιουργία. Η διαφορά είναι ότι στη Σοφιολογία η ενότητα υπάρχει μέσα στο Πνεύμα, ενώ στον Κοσμισμό μέσα στη Συνείδηση. Έτσι, ο θεολογικός ανθρωπισμός μετατράπηκε σε ιστορικό ανθρωπισμό. Η λέξη “θέωση” αντικαταστάθηκε με τη λέξη “πρόοδος” και η ελπίδα της Σωτηρία δια της Θείας Χάριτος από τη χίμαιρα της αυτοσωτηρίας δια της τεχνολογικής τελείωσης. Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν η Σοφιολογία έδωσε στον σοβιετικό στοχασμό ένα μεταφυσικό υπόβαθρο, το οποίο αποτέλεσε κομβικό κομμάτι της πρώιμης Σοβιετικής γεωπολιτικής ταυτότητας.

Συνολικότερα, ο Κομμουνισμός διατήρησε μέσα του την ιδέα μιας ενοποιημένης ανθρωπότητας, απαλλαγμένης από τον Θεό και την αντίληψη μιας γραμμικής ιστορίας που οδηγεί σε έναν τελικό σκοπό. Ουσιαστικά δηλαδή ήταν μια εκκοσμικευμένη εκδοχή της σωτηριολογίας.

Η επίδραση στην τέχνη

Στην δε τέχνη και την αισθητική επίσης μπορεί να εντοπίσει κανείς συγγένειες κάτω από τον ανταγωνισμό. Συγκεκριμένα, η Σοφιολογία έβλεπε την ομορφιά ως αποκάλυψη του όντος, ενώ στον σοβιετικό υλισμό, η ομορφιά έγινε όργανο ιδεολογίας. Ο δε Ανατόλι Λουνατσάρσκι, πρώτος υπουργός Πολιτισμού της Σοβιετικής Ένωσης, έγραφε ότι η τέχνη πρέπει να είναι «η λειτουργία της ανθρωποποίησης του κόσμου».

Έτσι, η Σοφία αναγνώστηκε ουσιαστικά σαν μια αισθητική μηχανή προόδου. Όμως το πνεύμα της ρωσικής Σοφίας δεν χάθηκε εντελώς. Για παράδειγμα, στο έργο του Αντρέι Ταρκόφσκι μπορεί κανείς να εντοπίσει ένα απομεινάρι της, το οποίο είναι η αναζήτηση της εσωτερικής μορφής του κόσμου, της ορατής Σοφίας μέσα στη σιωπή της ύλης. Θα διακινδυνεύαμε να πούμε ότι η τέχνη του Ταρκόφσκι είναι ίσως η πιο βαθιά μεταφυσική συνέχεια της Σοφιολογίας στη σοβιετική εποχή.

Εν κατακλείδι λοιπόν η ρωσική Σοφιολογία επηρέασε τη σοβιετική σκέψη όχι ως δόγμα, αλλά ως υπόγεια δομή οράματος. Και συγκεκριμένα της ιδέας του κόσμου ως ζωντανού, δημιουργικού όλου. Η δε πεποίθηση ότι η Ιστορία οδηγεί σε έναν τελικό, σωτηριολογικό, σκοπό μεταφέρθηκε αυτούσια από τη θεολογία στη σοβιετική ουτοπία.

Πιο συγκεκριμένα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η η Νοόσφαιρα του Βερνάντσκι είναι η Σοφία μεταφρασμένη σε επιστήμη, η ανάσταση του Φιοντόροφ είναι η θέωση χωρίς Θεό και ο Κοσμισμός η επιστημονική μορφή του σοφιολογικού έρωτα.

Όπως έγραψε ο Νικολάι Μπερντιάγεφ, «η ρωσική ψυχή δεν μπορεί να ζήσει χωρίς εσχατολογία» και η σοβιετική φιλοσοφία το επιβεβαίωσε. Έτσι, ναι μεν η Θεία Σοφία εξορίστηκε, αλλά η νοσταλγία της έμεινε. Μεταμορφώθηκε σε επιστημονική ορμή, σε πολιτισμικό πάθος, σε όνειρο ενότητας με έναν νέο θεό, τον Άνθρωπο. Ίσως και γι’ αυτό η ρωσική σκέψη, ακόμη και όταν δηλώνει άθεη, παραμένει βαθιά θεολογική. Γιατί πίσω από κάθε φιλοσοφία της ύλης, της επιστήμης ή της προόδου, κρύβεται πάντοτε η νοσταλγία του Ουρανού.