Μπουκώνουμε τους μαθητές με γνώσεις αλλά δεν καλλιεργούμε την κρίση

Αν κάποιος αντιληφθεί την επιστήμη ως τρόπο θεώρησης του κόσμου, και όχι απλώς ως επάγγελμα, θα διαμορφώσει ένα ιδιόμορφο μοντέλο ζωής, σύμφωνα με το οποίο η ζωή δεν υποκύπτει στην κενοδοξία, η επιτυχία δεν μετρείται με βάση την επευφημία, αλλά με βάση την ποιότητα της σκέψης, και η ελευθερία δεν ορίζεται με όρους κοινωνικού αριβισμού, αλλά σε σχέση με την καλλιέργεια της κυριαρχίας του προσωπικού νου σε αναφορά προς έναν “ιερό σκοπό”, όπου ο όρος “ιερός” (σε αντιδιαστολή προς τον όρο “βέβηλος”) σημαίνει, συγκεκριμένα, κάτι το οποίο δεν είναι απροϋπόθετα προσβάσιμο, αλλά η πρόσβαση σε αυτό προϋποθέτει μια ιδιαίτερη διαμόρφωση της συνείδησης.

Η μεγαλοσύνη δεν προέρχεται, ούτε απονέμεται από την επευφημία που μπορείτε να λάβετε, με ψηφιακό ή φυσικό τρόπο, από αγνώστους, ούτε από τη συσσώρευση χρημάτων καθ’ εαυτή, ούτε από επιβλητικούς τίτλους καθ’ εαυτούς, αλλά κυρίως από το θάρρος να ζείτε σύμφωνα με τη δική σας αρετή της διάκρισης και να καλλιεργείτε το νου σας, χωρίς να δίδετε σημασία στις αμείλικτες, μαζικές πιέσεις σύγκρισης και, ακόμα χειρότερα, μιμητισμού. Η αρετή της διάκρισης είναι η ιδιότητα του να είναι κάποιος προσεκτικός, στοχαστικός και συνετός στον λόγο και στις πράξεις του.

Περιλαμβάνει την καλή κρίση στο να γνωρίζει τι να πει, πότε να το πει και πώς να το πει. Αρρήκτως συνδεδεμένες με την αρετή της διάκρισης είναι η κριτική ικανότητα και η επίγνωση του πλαισίου των λόγων και των πράξεων. Η αρετή της διάκρισης στηρίζει τη διατήρηση της αξιοπιστίας, της αξιοπρέπειας και της αρμονίας. Στο πλαίσιο της επιστήμης, ειδικώς, η αρετή της διάκρισης αναφέρεται πρωτίστως στην ευαισθησία για ζητήματα επιστημολογίας και μεθοδολογίας και στην υπεύθυνη χρήση και ανάπτυξη της γνώσης.

Από την άλλη πλευρά, ο σύγχρονος επιχειρηματικός πολιτισμός και η νεοφιλελεύθερη νοοτροπία τείνουν να προωθούν την πεποίθηση ότι πρέπει πάντοτε και αδιακρίτως να μοχθείτε, να αναρριχάστε, να λάμπετε και να είστε ανταγωνιστικοί. Ωστόσο, η αληθής νίκη είναι να παραμερίσετε την κουλτούρα της “κοινωνίας του θεάματος”, κατά την ορολογία του Guy Debord, και να εγκολπωθείτε μια ζωή που όντως τιμά την εργασία και το καθήκον στο πλαίσιο του πραγματικού κόσμου και αναφέρεται σε ένα ιδεώδες ανθρωπολογικής τελειοποίησης, βασισμένο στην πρακτική φιλοσοφία.

Η πρακτική φιλοσοφία—όπως διαμορφώθηκε από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Κομφούκιο στην αρχαία εποχή και από τον Gottfried Wilhelm Leibniz (δεοντική λογική), τον Immanuel Kant (κατηγορηματική προσταγή και πρακτικός λόγος) και τον Alasdair MacIntyre (ηθικές αρετές) στο πλαίσιο της νεωτερικότητας – καλλιεργεί την ηθική συνείδηση, την ορθολογικότητα, και μια δημιουργική και ιστορικώς υπεύθυνη αντίληψη για τη διαλεκτική σχέση μεταξύ αναγκαιότητας και ελευθερίας.

Η οργάνωση της εκπαίδευσης

Αν θέλουμε όντως να καλλιεργήσουμε συνειδήσεις, και όχι απλώς να κατασκευάσουμε προσόντα και τυποποιημένα επαγγελματικά διαπιστευτήρια, τότε πρέπει να οργανώσουμε μια εκπαίδευση που δεν βασίζεται σε υπερφίαλες ακαδημαϊκές μετρικές, αλλά σε βαθύτερες ερωτήσεις, που καλλιεργούν τη σκέψη και την κατανόηση. Μια φημισμένη ρήση του Άγγλου μαθηματικού και φιλοσόφου Alfred North Whitehead είναι η εξής: «A merely well-informed man is the most useless bore on God’s earth» (ένας απλώς καλώς-ενημερωμένος άνθρωπος είναι ο πιο άχρηστος βαρετός άνθρωπος στη γη του Θεού), καθώς θεωρούσε την “κουλτούρα”, αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν με τον όρο “παιδεία”, ως μια δυναμική διαδικασία σκέψης και συναισθήματος και όχι απλώς ως συσσώρευση γεγονότων ή “θραυσμάτων πληροφοριών”.

Το να βρίσκεστε κοντά σε κιμωλιοπίνακες ή διαφάνειες του PowerPoint και το να συχνάζετε σε αίθουσες διδασκαλίας δεν συνεπάγονται αυτομάτως κάποιον σημαντικό μετασχηματισμό. Επιπλέον, η πραγματική εκπαίδευση δεν ανάγεται απλώς σε μια επαύξηση του βιογραφικού σημειώματος. Η βελτίωση της μισθοδοσίας δεν απονέμει διαφώτιση και η απόκτηση ενός πτυχίου δεν προσφέρει αυτομάτως την αρετή της διάκρισης.

Έτσι, σήμερα, διαπιστώνεται ευκόλως ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με καλώς αμειβόμενες θέσεις εργασίας και ακόμα και διακεκριμένοι στους πολιτικούς κύκλους, των οποίων η αντίληψη για τον πραγματικό κόσμο είναι πολύ ισχνή. Γι’ αυτόν τον λόγο, άλλωστε, στην αυγή του 21ου αιώνα, όλο και περισσότεροι ηγετικοί πολιτικοί παράγοντες στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες του δυτικού κόσμου είναι όλο και λιγότερο ικανοί να συζητήσουν με λογικώς αυστηρό τρόπο για τα παγκόσμια ζητήματα.

Το να συγχέετε την επαγγελματική χρησιμότητα με τη διανοητική και την ηθική καλλιέργεια αποτελεί, όχι μόνο επιπολαιότητα, αλλά και μια μορφή συνθηκολόγησης με ανεύθυνους παράγοντες μεταμφιεσμένη σε αξιοκρατία. Η αυθεντική εκπαίδευση είναι επικεντρωμένη στη διδασκαλία του ορθού τρόπου σκέψης και όχι στην απλή συλλογή πληροφοριών. Ένας αυθεντικός εκπαιδευμένος άνθρωπος δεν είναι μια περιφερόμενη βιβλιοθήκη αδρανών ιδεών και νεκρών γεγονότων, αλλά, σύμφωνα με την ορολογία του Kant, μια “γρηγορούσα συνείδηση” ικανή να πλοηγείται στην πολυπλοκότητα και στο χάος, να διαλύει ανοησίες, και να ανοικοδομεί τον λόγο με τη σκέψη.