Θα ξανανοίξει η Θεολογική Σχολή της Χάλκης;

Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης του 17ου αιώνα βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο της διπλωματίας. Όταν ο πρόεδρος Ερντογάν και ο πρόεδρος Τραμπ είχαν συνομιλίες τον Σεπτέμβριο, ελάχιστοι περίμεναν ότι η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, θα έμπαινε στη συζήτηση. Λίγες ώρες μετά τη συνάντηση, ο Ερντογάν επιβεβαίωσε ότι η επαναλειτουργία της σχολής «είναι στο τραπέζι», μια δήλωση που Αμερικανοί και ορθόδοξοι αξιωματούχοι υποδέχθηκαν ως πολυαναμενόμενο σημάδι προόδου. Χτισμένη στις πευκόφυτες πλαγιές της Χάλκης, ενός από τα Πριγκηπονήσια, η σχολή παραμένει κλειστή από το 1971, όταν το Συνταγματικό Δικαστήριο της Τουρκίας αποφάνθηκε ότι όλα τα ιδιωτικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρέπει να υπάγονται στο κράτος.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, διαδοχικοί ηγέτες κάλεσαν την Άγκυρα να την επαναλειτουργήσει. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον την επισκέφθηκε το 1999, ο Μπαράκ Ομπάμα έκανε σχετικές εκκλήσεις κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, ενώ ο Έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας επισκέφθηκε τον χώρο το 2019. Πιο πρόσφατα, ο τότε υπουργός Παιδείας Ζιγιά Σελτσούκ επισκέφθηκε τον χώρο μαζί με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, υποδηλώνοντας ότι η Άγκυρα εξέταζε εκ νέου το καθεστώς της σχολής. Για τον Χαλίμ Μπουλούτογλου, έναν από τους πιο αφοσιωμένους υπερασπιστές της πολιτιστικής κληρονομιάς των νησιών, τα νέα αναζωπύρωσαν τις ελπίδες.

«Το έχουμε περιμένει τόσες φορές αυτό», είπε στο Al-Monitor. «Ιδιαίτερα γύρω στο 2004-2005, όταν η Τουρκία ξεκινούσε τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την ΕΕ. Κάθε φορά πιστεύαμε ότι ήταν κοντά». Αυτή τη φορά, όμως, η αισιοδοξία φαίνεται να στηρίζεται σε πιο στέρεες βάσεις. Ο Κεμάλ Τζενγκίζ Φιράτ, πρώην Τούρκος πρέσβης στην Πολωνία και στην ΕΕ, είπε ότι το τρέχον χρονικό παράθυρο μεταξύ της επίσκεψης Ερντογάν στην Ουάσιγκτον και του προσκυνήματος του Πάπα στην Τουρκία στα τέλη Νοεμβρίου, θα μπορούσε να αποτελέσει «χρυσή ευκαιρία, εάν όλες οι πλευρές παίξουν σωστά τα χαρτιά τους».

«Αν η Αθήνα προχωρήσει σε θέματα που αφορούν τη Δυτική Θράκη – επιτρέποντας στους μουσουλμάνους να εκλέγουν τους μουφτήδες τους, βελτιώνοντας την τουρκόγλωσση εκπαίδευση, αποκαθιστώντας τα βακούφια – η Άγκυρα θα έχει μεγαλύτερο πολιτικό περιθώριο να κινηθεί για τη Χάλκη», είπε. Πρόσθεσε δε ότι η επίσκεψη του Πάπα Λέοντα στη Νίκαια (Ιζνίκ), για τον εορτασμό της 1700ής επετείου της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου, «θα μπορούσε να προσδώσει ηθικό βάρος στις εν εξελίξει διαπραγματεύσεις, ειδικά αν παρουσιαστεί ως μια χειρονομία ευρύτερης δια-θρησκειακής συμφιλίωσης».

Σύμβολο αρμονίας η Χάλκη

Για τον Μπουλουτόγλου, ο ρόλος της σχολής ως γέφυρας πολιτισμών διατηρήθηκε ακόμη και κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης σιωπής της. Μία από τις πιο αξέχαστες στιγμές του ήταν τον Αύγουστο του 2014, όταν, ως επικεφαλής του Ιδρύματος Νήσων (Adalar Foundation) – μιας οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών που εργάζεται για τη διατήρηση της πολυπολιτισμικής κληρονομιάς των Πριγκηποννήσων – οργάνωσε μια συναυλία στους κήπους της σχολής, όπου χορωδίες έξι διαφορετικών θρησκειών τραγούδησαν σε κοινό 500 ατόμων. «Αυτή η συναυλία μετέφερε ένα μήνυμα», είπε. «Ακόμα κι όταν οι αίθουσές της ήταν σιωπηλές, η Χάλκη συνέχιζε να έχει έναν ρόλο: Να φέρνει φωνές μαζί, πέρα από έναν συμβολικό διαχωρισμό».

Εκείνο το βράδυ, ο προσωρινός ηγούμενος πατέρας Σαμουήλ Εφέζ είπε στο κοινό: «Οι πόρτες της Χάλκης θα παραμείνουν ανοιχτές για πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες στο μέλλον». Η υπόσχεση τηρήθηκε. Την τελευταία δεκαετία, το Πατριαρχείο έχει επιτρέψει πολιτιστικές εκδηλώσεις στον χώρο. Οι εκτεταμένοι κήποι είναι ανοιχτοί στο κοινό, δίνοντας στους επισκέπτες τη δυνατότητα να περπατήσουν ανάμεσα στα κυπαρίσσια και να κοιτάξουν προς το μοναστήρι στην κορυφή του λόφου, όπου κάποτε εκπαιδεύονταν γενιές ορθοδόξων ιερωμένων. Η πρόσβαση στη βιβλιοθήκη και στους επάνω ορόφους παραμένει περιορισμένη, αν και οι ξεναγήσεις περιλαμβάνουν την κεντρική αίθουσα και το πλούσια διακοσμημένο παρεκκλήσι.

Χτισμένη πάνω σε πίστη και ερείπια

Η σχολή δεσπόζει στη θέση της Μονής της Αγίας Τριάδας, που ιδρύθηκε από τον Πατριάρχη Φώτιο Α΄ τον 9ο αιώνα. Ο Πατριάρχης Γερμανός Δ΄ την ανακαίνισε το 1844, μετατρέποντάς την σε θεολογική σχολή με σκοπό την αναζωογόνηση της ορθόδοξης θεολογικής εκπαίδευσης εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το αρχικό συγκρότημα κατέρρευσε στον σεισμό του 1894. Ο αρχιτέκτονας Περικλής Φωτιάδης το ανοικοδόμησε δύο χρόνια αργότερα, σε συγκρατημένο νεοκλασικό ύφος, με ευρείες μαρμάρινες σκάλες και μακριούς διαδρόμους που σώζονται μέχρι σήμερα, καθώς και με μια βιβλιοθήκη άνω των 120.000 τόμων, που προσέλκυε φοιτητές από τη Σμύρνη μέχρι τη Νέα Υόρκη.

Οι αίθουσες της Χάλκης παρέμειναν ανοιχτές, μέσα από πολέμους και επαναστάσεις, έως το 1971, όταν η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου για την εκπαίδευση επέβαλε το κλείσιμό της. Επισήμως, επρόκειτο για νομικό τεχνικό ζήτημα· στην πραγματικότητα, αντανακλούσε τον ψυχροπολεμικό εθνικισμό, τις εντάσεις στην Κύπρο και τη δυσπιστία της Άγκυρας απέναντι στο Πατριαρχείο ως «ξένο σώμα». Το κλείσιμο διέκοψε μια παράδοση που είχε παραγάγει 930 κληρικούς και 12 πατριάρχες, μεταξύ των οποίων και τον σημερινό Βαρθολομαίο, αφήνοντας την Ορθόδοξη Εκκλησία, χωρίς δυνατότητα εκπαίδευσης ιερέων στην Τουρκία.

Οι αντιδράσεις των εθνικιστών

Μετά τις πρόσφατες δηλώσεις Ερντογάν, εθνικιστικές φωνές αντέδρασαν έντονα. Ο ηγέτης του Κόμματος της Νίκης, Ουμίτ Οζντάγ, κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι υποκύπτει σε αμερικανικές πιέσεις. «Το άνοιγμα της σχολής ως ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος, ανεξάρτητου από το τουρκικό Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης, θα σήμαινε το πρώτο βήμα προς την αναγνώριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου», προειδοποίησε στην πλατφόρμα Χ. «Ύστερα θα έρθει η συγχώνευση ελληνικών ιδρυμάτων, η ξένη χρηματοδότηση, τα οικοδομικά έργα. Χάνουμε τα κέρδη του Πολέμου της Ανεξαρτησίας μας.»

Ο Μπουλούτογλου απορρίπτει αυτές τις φοβίες. «Η ιδέα ότι το άνοιγμα της σχολής θα δημιουργούσε ένα δεύτερο Βατικανό είναι γελοία», είπε. «Πρόκειται για μια θεολογική σχολή, όχι για κράτος».

Μαθήματα από το νησί

Μετά την επιθεώρηση του χώρου από το υπουργείο Παιδείας νωρίτερα φέτος, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος εξέφρασε την ελπίδα ότι σύντομα θα υποδεχθεί ξανά φοιτητές. «Οι αίθουσες μοιάζουν σαν να τις εγκατέλειψαν μόλις χθες», λέει ο Μπουλούτογλου. «Δεν είναι εγκατάλειψη, είναι μνήμη που περιμένει να ξυπνήσει».

Η Χάλκη, το δεύτερο μεγαλύτερο από τα Πριγκηπονήσια, ανέκαθεν αντικατόπτριζε το πνεύμα της συνύπαρξης της Κωνσταντινούπολης – μουσουλμανικές, ελληνικές, αρμενικές και εβραϊκές οικογένειες που μοιράζονται έναν μικρό κόσμο από πλοία, πευκοδάση και κουβέντες. «Τα νησιά είναι διαφορετικά», είπε ο Μπουλούτογλου. «Έχουμε διαφορετικές κοινότητες εδώ, και αυτό μας εμπλουτίζει. Η πόλωση γύρω από τη θρησκεία και την ταυτότητα —αν κάνουμε ένα βήμα για να τη σταματήσουμε— θα είναι κέρδος για την Τουρκία, όχι απώλεια».

Ο Φιράτ, που πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων στα νησιά, συμφωνεί. «Η Χάλκη δεν είναι ξένος θύλακας· είναι μέρος της ίδιας της πολυφωνικής ιστορίας της Τουρκίας», είπε. «Το άνοιγμά της, με λογικές εγγυήσεις, θα ενίσχυε την αξιοπιστία της Δημοκρατίας, δεν θα την αποδυνάμωνε»…