Τι πρέπει να κάνει η Ελλάδα με τα χωρικά της ύδατα

Υπενθυμίζουμε ότι φεύγοντας από το υπουργείο Εξωτερικών (Οκτώβριος 2018), ο Κοτζιάς είχε αναφερθεί στην απόφασή του να επεκτείνει τα χωρικά ύδατα από τους Οθωνιούς (βορείως της Κέρκυρας), μέχρι τα Αντικύθηρα. Είχε δώσει στίγμα των προθέσεών του, μάλιστα, κατά τη διάρκεια συνέντευξής του τον Δεκέμβριο 2017. Μέχρι να φύγει, όμως, από το υπουργείο Εξωτερικών δεν είχε κάνει ούτε ο ίδιος το σχετικό βήμα, ούτε ο διάδοχός του Κατρούγκαλος.

Το ζήτημα της επέκτασης των χωρικών υδάτων δεν ήρθε στην επικαιρότητα μόνο από την αναφορά του πρωθυπουργού, ο οποίος προανήγγειλε και την σύγκληση Συνόδου παράκτιων κρατών, με ελληνική πρωτοβουλία, πρόταση που είναι άκρως προβληματική. Το ζήτημα ήρθε στην επικαιρότητα και από την συνέντευξη του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών: «Δεν δέχομαι 12 μίλια, εσείς δεν δέχεστε έξι μίλια. Στεκόμαστε, λοιπόν, σε ορισμένα σημεία, έχουν γίνει διερευνητικές συνομιλίες στο παρελθόν, έχουν καλυφθεί ορισμένες αποστάσεις. Το ζήτημα του Αιγαίου δεν είναι ένα άλυτο πρόβλημα», είπε ο Φιντάν. Η Αθήνα απάντησε: «Η Ελλάδα ασκεί ενεργητική και συνεπή εξωτερική πολιτική που στηρίζεται στις οικουμενικές αξίες του διεθνούς δικαίου και δεν ετεροκαθορίζεται. Από τις αρχές αυτές δεν πρόκειται να αποστεί και όποιος ενοχλείται οφείλει να το αποδεχθεί, διότι υποδείξεις και μομφές δεν είναι αποδεκτές».

Σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας, κάθε παράκτιο κράτος έχει δικαίωμα να επεκτείνει μονομερώς τα χωρικά του ύδατα μέχρι 12 μίλια. Εάν η Ελλάδα ασκούσε το δικαίωμά της, θα ακύρωνε σε μεγάλο βαθμό τις τουρκικές επεκτατικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο. Τα διεθνή ύδατα θα περιορίζονταν δραστικά, άρα ένα πολύ μεγάλο τμήμα του θα γινόταν ελληνική θάλασσα. Μεταξύ άλλων, θα περιοριζόταν και η σημασία της οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ σ’ αυτή την περιοχή, αφού θα έμεναν σχετικά μικρές περιοχές (κυρίως στο βόρειο Αιγαίο και λιγότερο στα βόρεια της Κρήτης) προς οριοθέτηση.

Αυτός είναι ο λόγος που οι Τούρκοι είχαν σπεύσει να αποτρέψουν την Αθήνα από το να ασκήσει το νόμιμο δικαίωμά της, χαρακτηρίζοντας αιτία πολέμου (casus belli) την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στο Αιγαίο. Τον Ιούνιο 1995 η τουρκική Εθνοσυνέλευση εξουσιοδότησε την κυβέρνηση να λάβει ακόμα και στρατιωτικά μέτρα για να την εμποδίσει. Είχαν επίγνωση ότι, εάν γινόταν επέκταση, θα έχαναν το επεκτατικό τους παιχνίδι στο Αιγαίο. Ταυτοχρόνως θα ενισχυόταν σημαντικά η ελληνική θέση και στην Ανατολική Μεσόγειο.

Χωρικά ύδατα πολλαπλού εύρους

Η Αθήνα δηλώνει ότι διατηρεί ακέραιο το δικαίωμά της για επέκταση και θα το ασκήσει όποτε κρίνει. Πρόκειται για προσχηματική θέση. Όταν ένα δικαίωμα δεν ασκείται για πολλά χρόνια –όπως στην περίπτωσή μας– αποδυναμώνεται. Η άσκησή του γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Ας σημειωθεί ότι η κυβέρνηση Σημίτη, με υπουργό Εξωτερικών τον Γιώργο Παπανδρέου, αλλά και αργότερα η κυβέρνηση Τσίπρα, είχαν διαπραγματευθεί με την Άγκυρα –στο πλαίσιο παλαιότερων διερευνητικών επαφών– το εύρος των ελληνικών χωρικών υδάτων. Κι αυτό παρότι (σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο) πρόκειται για δικαίωμα, που κάθε παράκτιο κράτος ασκεί μονομερώς, όπως προανέφερα. Δηλαδή, δεν έχει υποχρέωση να το διαπραγματευθεί με τα γειτονικά κράτη.

Από τη δεκαετία του 2000, είχα γράψει: «Από τη στιγμή που η Αθήνα έχει κακώς επιλέξει να διαπραγματευθεί με την Άγκυρα το εύρος των ελληνικών χωρικών υδάτων, τουλάχιστον ας το διαπραγματευθεί σωστά. Η Αθήνα έπρεπε εξαρχής να έχει επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια σ’ όλες τις περιοχές που δεν γειτνιάζουν με την Τουρκία και στη συνέχεια να διαπραγματευθεί με την Άγκυρα ένα συμβιβασμό για το εύρος των ελληνικών χωρικών υδάτων στις περιοχές που γειτνιάζουν.

»Εάν το είχε κάνει, οι μη γειτνιάζουσες με την Τουρκία θαλάσσιες περιοχές θα είχαν βγει εκτός διαπραγμάτευσης, ενώ τώρα η Άγκυρα ζητάει να μην υπάρξει καμία επέκταση στο ανατολικό Αιγαίο, προσφέροντας(;) σαν αντάλλαγμα την αποδοχή της επέκτασης στο Ιόνιο και στο Λιβυκό! Προσφέρει, δηλαδή, αυτό που η Ελλάδα μπορεί να κάνει μόνη της, χωρίς η Τουρκία να έχει το παραμικρό πρόσχημα αντίδρασης, αφού δεν γειτνιάζει με τις θαλάσσιες αυτές περιοχές». Τη θέση αυτή είχα επανειλημμένως διατυπώσει σε άρθρα και την συμπεριέλαβα στην ενότητα “Δώδεκα μίλια και casus belli” στο βιβλίο μου για την Τουρκία του Ερντογάν (Πατάκης 2013).

Κανόνας τα 12 μίλια

Για χρόνια κυριαρχούσε η άποψη πως εάν γινόταν επέκταση των χωρικών υδάτων μόνο σε κάποιες περιοχές, θα ήταν σαν η Ελλάδα να παραδεχόταν ότι το Αιγαίο είναι ειδική θάλασσα. Ως εκ τούτου, θα έδινε υπόσταση στον τουρκικό ισχυρισμό ότι πρέπει να ισχύσουν ειδικές διευθετήσεις. Το επιχείρημα θα ήταν άξιο συζήτησης εάν η Αθήνα δεν είχε ήδη αποδεχθεί τη φόρμουλα των χωρικών υδάτων διαφορετικού εύρους κατά περιοχή και ήταν αποφασισμένη να πάει στα 12 μίλια.  Οι ελληνικές κυβερνήσεις το διαπραγματεύθηκαν όχι επειδή θεωρούν το Αιγαίο ειδική θάλασσα, αλλά επειδή υπέκυψαν –χωρίς να το ομολογούν– στον εκβιασμό του τουρκικού casus belli.

Αυτή είναι η πραγματικότητα και δεν αλλάζει από την επίσημη ρητορική της Ελλάδας ότι θα επεκτείνει τα χωρικά ύδατά της όποτε το κρίνει. Όταν φοβάται να ασκήσει το δικαίωμά της και όταν έχει ήδη διαπραγματευθεί χωρικά ύδατα διαφορετικού εύρους, το προαναφερθέν επιχείρημα είναι προσχηματικό. Η πραγματική αιτία είναι το φοβικό σύνδρομο της ελληνικής πολιτικής ελίτ, η απροθυμία της να κάνει οτιδήποτε θα ενοχλούσε την Άγκυρα και δυνητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε κρίση. Ας σημειωθεί ότι η Τουρκία στη Μαύρη Θάλασσα και στις νότιες ακτές της (Ανατολική Μεσόγειο) έχει χωρικά ύδατα 12 μιλίων. Δεν τα έχει, βεβαίως, επεκτείνει στο Αιγαίο, επειδή δεν θα είχε αξιόλογο όφελος και κυρίως γιατί εάν τα επέκτεινε δεν θα μπορούσε να εμποδίσει την Ελλάδα να πράξει το ίδιο.

Η Ελλάδα δεν αρκεί που επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια σε Ιόνιο, ούτε είναι αρκετή η επέκταση νότια της Κρήτης. Γιατί να μην επεκταθούν και στη βόρεια Κρήτη και στο δυτικό Αιγαίο, αλλά και στη Μακεδονία-Θράκη; Αφού η Αθήνα μπήκε σε διαπραγματεύσεις με την Άγκυρα για τα ελληνικά χωρικά ύδατα, ας αφήσει προς διαπραγμάτευση μόνο τα χωρικά ύδατα των νησιών στο ανατολικό Αιγαίο. Και βεβαίως, η Ελλάδα πρέπει να είναι γενναιόδωρη στην καθιέρωση διαδρόμων ελεύθερης ναυσιπλοΐας, ώστε να κάμψει και τις όποιες επιφυλάξεις κρατών που τα πολεμικά πλοία τους κυκλοφορούν σ’ αυτή τη θάλασσα. Ήδη, άλλωστε, το έχει κάνει στη θάλασσα των Κυκλάδων, όπου και με χωρικά ύδατα έξι μιλίων, λόγω της γεωγραφίας, δεν υπάρχουν διεθνή ύδατα.

Εάν η Αθήνα δεν συμπεριλάβει στην επέκταση και τις προαναφερθείσες περιοχές του Αιγαίου, η Αθήνα θα έχει υποκύψει στον εκβιασμό του casus belli, αποδεχόμενη εμμέσως πλην σαφώς ότι η Άγκυρα έχει και για εκείνες τις περιοχές λόγο. Αντιθέτως, εάν κατοχυρωθούν χωρικά ύδατα 12 μιλίων παντού, με εξαίρεση τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, η όποια άτυπη διαπραγμάτευση με την Άγκυρα θα αφορούσε ένα συμβιβασμό εκεί, δηλαδή χωρικά ύδατα 8-10 μιλίων.

Η ολιγωρία του παρελθόντος

Η παρούσα συγκυρία προσφέρεται για κλείσιμο των κόλπων με γραμμές βάσης παντού και για επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια παντού, εκτός των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Κι αυτό, επειδή το καθεστώς Ερντογάν, παρά την προσωπική του χημεία με τον Τραμπ, έχει ανοιχτό μέτωπο με το Ισραήλ, με ό,τι αυτό σημαίνει και για τις αμερικανοτουρκικές σχέσεις. Εάν η Αθήνα κάνει το βήμα, στη χειρότερη περίπτωση ο Ερντογάν το πολύ-πολύ να στείλει –συνοδεία πολεμικών– ένα σκάφος για σεισμικές έρευνες στα 7-8 μίλια από τις ακτές εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων. Με άλλα λόγια, θα προκαλέσει την Ελλάδα να προστατεύσει αυτή τη φορά τα χωρικά της ύδατα κι όχι ΑΟΖ, την οποία, ως γνωστό, δεν προστάτευσε στην Κάσο και στην Κρήτη για την περίπτωση του καλωδίου.

Η ολιγωρία του παρελθόντος έχει μετατρέψει ένα τότε διαχειρίσιμο διπλωματικά πρόβλημα, σε ένα σημερινά σχετικά δύσκολο εγχείρημα. Μέχρι το 2013, η Άγκυρα δεν είχε εγείρει τις διεκδικήσεις που εγείρει σήμερα, που η όρεξή της έχει ανοίξει… Η “Γαλάζια Πατρίδα” δεν ήταν ακόμα κρατικό δόγμα και ο Ερντογάν ήταν πολύ πιο συγκρατημένος, επειδή ήταν αντιμέτωπο με εσωτερικούς πολέμους, αρχικά με το μετακεμαλικό καθεστώς και αργότερα με το κίνημα Γκιουλέν.

Η Ελλάδα πρέπει να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα παντού, εκτός ανατολικού Αιγαίου, αλλά θα ήταν σκόπιμο να προηγηθούν διπλωματικές επαφές με τις ΗΠΑ, την ΕΕ και ειδικά με τη Γαλλία, αλλά και με χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος. Σκοπός τους να είναι η δημιουργία ενός διπλωματικού κλίματος, το οποίο κατά το δυνατόν να αποτρέπει τουρκικό τυχοδιωκτισμό. Η εξαίρεση, άλλωστε, του ανατολικού Αιγαίου από την μονομερή επέκταση θα ήταν ισχυρό όπλο της Αθήνας στα μάτια της διεθνούς κοινότητας.

Υπάρχουν πιθανότητες η κυβέρνηση Μητσοτάκη να προσανατολισθεί προς αυτή την κατεύθυνση; Αν κρίνουμε από το γεγονός ότι το “έβαλε στα πόδια” στην Κάσο και στην Κρήτη, η απάντηση είναι αρνητική. Το δόγμα της, άλλωστε, είναι να αποφύγει πάση θυσία μία κρίση στις σχέσεις με την Τουρκία. Κι αυτό το επιτυγχάνει επειδή υποχωρεί και ακόμα επειδή η Τουρκία έχει “απλωμένο τραχανά” στη Μέση Ανατολή.