Μια διαφορετική Μπιενάλε για τους καλλιτέχνες της Γάζας

«Η μπιενάλε είναι μια από τις πιο αποικιοκρατικές επινοήσεις της σύγχρονης τέχνης», λέει η Shulamit Bruckstein, ιδρύτρια του House of Taswir και συνδιοργανώτρια της έκθεσης. «Γεννήθηκε από τις παγκόσμιες εκθέσεις και τα εθνικά περίπτερα. Εμείς την αναποδογυρίσαμε: η Μπιενάλε της Γάζας είναι διασπορική, συλλογική και χωρίς κέντρο».

Η πρώτη Μπιενάλε της Γάζας πραγματοποιήθηκε το 2024, μέσα σε πολιορκημένη παραλία της Γάζας, από μια μικρή ομάδα καλλιτεχνών. Από τότε έχει εξελιχθεί σε διεθνές δίκτυο ανεξάρτητων «περιπτέρων» σε πόλεις όπως το Λονδίνο, το Βερολίνο, η Αθήνα, το Τορόντο και η Νέα Υόρκη. «Όταν δεν μπορείς να εκθέσεις, εφευρίσκεις νέους τρόπους να δείξεις το έργο σου. Όταν δεν μπορείς να ταξιδέψεις, η έκθεση ταξιδεύει σε εσένα», λέει η Bruckstein.

Παράλληλα με την Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης

Η φετινή Μπιενάλε της Γάζας φιλοξενείται στο Depo Istanbul στο Τοπχανέ, σε απόσταση αναπνοής από τους χώρους της 18ης Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, με τίτλο «Η γάτα με τα τρία πόδια», που επιμελείται η Λιβανέζα καλλιτέχνις Christine Tohme. Και οι δύο διοργανώσεις δίνουν ισχυρό παλαιστινιακό στίγμα, φιλοξενώντας μεταξύ άλλων έργα του Soheil Salem.

Για την πραγματοποίηση του Περιπτέρου Κωνσταντινούπολης συνεργάστηκαν το House of Taswir, η Πρωτοβουλία Μπιενάλε της Γάζας, το «Απαγορευμένο Μουσείο του Τζαμπάλ αλ-Ρισάν» στη Ραμάλα και το Addar, ένα κέντρο για Παλαιστινίους και Σύριους της πόλης. Περισσότεροι από 50 καλλιτέχνες εκπροσωπούνται μέσα από ανακατασκευασμένα έργα, κείμενα και ηχητικές καταγραφές — ένα «πολυφωνικό έργο πολιτιστικής επιβίωσης», όπως το χαρακτηρίζει η Bruckstein.

Δημιουργία από απόσταση

Οι περισσότεροι καλλιτέχνες δεν μπορούσαν να φύγουν από τη Γάζα. Άλλοι, εγκλωβισμένοι σε γειτονικές χώρες, αντιμετώπισαν εμπόδια μετακίνησης και θεώρησης. Έτσι, τα έργα δημιουργήθηκαν μέσα από συν-παραγωγή εξ αποστάσεως — ανταλλαγές εικόνων και οδηγιών μέσω κρυπτογραφημένων WhatsApp κλήσεων.

«Δημιουργήσαμε μια μπιενάλε χωρίς έργα τέχνης και χωρίς καλλιτέχνες», λέει η επιμελήτρια. «Μερικοί έστειλαν απλά σχέδια, άλλοι φωτογραφίες. Τα μετατρέψαμε σε τεράστιες τοιχογραφίες ή εκτυπώσεις πάνω σε ξύλο, όπου τα νερά του ξύλου έγιναν μέρος της εικόνας».

«Δεν θέλαμε μια έκθεση φωτογραφίας», συμπληρώνει ο Τούρκος συνεπιμελητής Kubilay Özmen. «Θέλαμε να ξαναδημιουργήσουμε τα πρωτότυπα».

Ο επισκέπτης υποδέχεται το έργο του Παλαιστίνιου Mohammed Alhaj: μια ημι-αφηρημένη φιγούρα με καφίγια που περιπλανιέται ανάμεσα στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη. Τα μικρά του σκίτσα μετατράπηκαν σε μια τοιχογραφία οκτώ μέτρων, αποτέλεσμα συνεργασίας με τον Τούρκο καλλιτέχνη Furkan Akhan.

Η έμπνευση για τον τίτλο «Ένα σύννεφο στο χέρι μου» ήρθε τυχαία, μέσα από τον ποιητικό συνειρμό του Μαχμούντ Νταρουίς. «Η ποίησή του έγινε η εσωτερική αρχιτεκτονική της έκθεσης», σημειώνει η Bruckstein.

Η τέχνη της επιβίωσης

Το έργο “Fragile Masks” της Alaa Al-Shawa — ένα διπλό πορτρέτο με ραμμένα ξανά πρόσωπα — συνοδεύεται από ποίημα του Mosab Abu Toha, που αρχίζει: «Στη Γάζα, το να αναπνέεις είναι έργο, το να χαμογελάς σημαίνει να κάνεις πλαστική στο ίδιο σου το πρόσωπο…»

«Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, φοβόμασταν όχι μήπως χαθούν έργα, αλλά καλλιτέχνες», λέει ο Özmen. Η ίδια αγωνία αποτυπώνεται στο “Life” της Yasmeen Al-Daya, εμπνευσμένο από ένα κορίτσι 8 ετών που σκοτώθηκε σε βομβαρδισμό. Από μικρή μάσκα πηλού στη Γάζα, το έργο έγινε στην Κωνσταντινούπολη μια επιβλητική εκτύπωση με φασματική λάμψη.

Το έργο “What Will We Do Without Exile?” του Basel Zaraa – Σύρου Παλαιστίνιου καλλιτέχνη που μεγάλωσε στον προσφυγικό καταυλισμό Γιαρμούκ – αναπλάθει μια σκηνή γεμάτη λεμονιές, πορτοκαλιές και ελιές. Ανάμεσά τους, μια εφημερίδα με ημερομηνία 2048, εκατό χρόνια μετά τη Νάκμπα, φαντάζεται μια ελεύθερη και ευημερούσα Παλαιστίνη.

Στον δεύτερο όροφο, το έργο “Reconnecting” του Khaled Tanji παρουσιάζει 12 θαλάμους με ακουστικά και οθόνες που μεταδίδουν συνομιλίες με καλλιτέχνες και συγγενείς τους. Ξεχωρίζουν η φωνή της γιαγιάς του Tanji, που διέφυγε από την Παλαιστίνη στη Συρία, και η συγκλονιστική ηχογράφηση μιας νεαρής καλλιτέχνιδας στη Γάζα, που περιγράφει το έργο της ανάμεσα σε εκρήξεις και διακοπές ρεύματος. «Όταν η κλήση κόπηκε, δεν ξέραμε αν έφταιγε η σύνδεση ή οι βόμβες», λέει ο Tanji. «Όταν επανασυνδεθήκαμε, ανασάναμε – ήταν ακόμη ζωντανοί».

Η “οικονομία της φιλίας”

Το περίπτερο λειτουργεί χωρίς επίσημο προϋπολογισμό, στηριζόμενο σε εθελοντική εργασία, κοινή χρήση πόρων και δωρεές από περισσότερους από είκοσι διεθνείς καλλιτέχνες.

Ο Χιλιανός καλλιτέχνης Alfredo Jaar πρόσφερε ένα ηλεκτρονικό έργο που προβάλλει τη ρήση του Σενέκα: «Τι ανάγκη υπάρχει να θρηνούμε για μέρη της ζωής; Ολόκληρη η ζωή είναι άξια δακρύων». Τα περισσότερα έργα έχουν ήδη πουληθεί, με όλα τα έσοδα να πηγαίνουν απευθείας στους καλλιτέχνες.

Η Μπιενάλε της Γάζας – Περίπτερο Κωνσταντινούπολης, με θέμα «Ένα σύννεφο στο χέρι μου», άνοιξε στις 19 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει έως τις 8 Νοεμβρίου 2025 στο Depo Istanbul.