Ο ευρηματικός κινηματογραφιστής Sid Laverents

Ανάμεσα στις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, παρακολούθησα τον Ross Lipmann -ανεξάρτητο σκηνοθέτη, αρχειονόμο, συγγραφέα αλλά και κορυφαίο στα ζητήματα της αποκατάστασης ταινιών- να παρουσιάζει το έργο ενός Αμερικάνου ερασιτέχνη κινηματογραφιστή, του Sid Laverents.

Και έχει ενδιαφέρον το έργο του, αν συνυπολογίσουμε πως μια ταινία του με τίτλο “Multiple SIDosis” θεωρείται από τις κορυφαίες underground ταινίες της Αμερικής, ενώ το 2000 η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου την επέλεξε, για να αποτελέσει το τέταρτο ερασιτεχνικό έργο – τα άλλα τρία είναι το περίφημο φιλμ του Ζαπρούντερ με τη δολοφονία Κένεντι, τα ερασιτεχνικά φιλμ από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Αμερικανοϊαπώνων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και η ταινία με την κατάρρευση της γέφυρας Τακόμα, το 1940 – που καταχωρήθηκε στο Εθνικό Μητρώο Ταινιών (National Film Registry), διασφαλίζοντας την διατήρησή της για όσο διάστημα υπάρχει και η Αμερική… (για να είμαστε ειλικρινείς, η καταχώρηση της ταινίας δεν έγινε μόνο για να τιμήσει τον σκηνοθέτη, αλλά – στο πρόσωπό του – και την επινοητικότητα των ερασιτεχνών κινηματογραφιστών, όπως εκφραζόταν μέσα από τη συμμετοχή τους στις διάφορες κινηματογραφικές λέσχες).

O Sid Laverents υπέγραψε πάνω από είκοσι ταινίες, κυρίως μικρής διάρκειας – κατάφερα να εντοπίσω τις είκοσι μία αλλά σε κάποιες πηγές είδα να αναφέρονται συνολικά είκοσι πέντε ταινίες – και ως επί το πλείστον κωμωδίες, οι οποίες έλκουν την καταγωγή τους από το βοντβίλ και χαρακτηρίζονται από ένα ιδιότυπο χιούμορ, που θυμίζει άλλοτε καρτούν, άλλοτε σλάπστικ, κάτι απ’ την αμηχανία του Buster Keaton απέναντι στην πραγματικότητα ή την αφέλεια, αναμεμειγμένη με πονηριά, του Jerry Lewis.

Οι περισσότερες είναι γυρισμένες με φιλμ 16 χιλιοστών. Σε μία μόνο χρησιμοποίησε Super 8 mm φιλμ, ενώ από το 1993 και έπειτα πέρασε στην εποχή του βίντεο. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, πρωταγωνιστής είναι ο ίδιος μαζί με κάποια από τις γυναίκες του, την Adelaide ή τη Charlotte. Ωστόσο, έχει γυρίσει και δύο φυσιολατρικά φιλμ, στο στυλ του National Geographic, μια βιομηχανική ταινία και ορισμένα τράβελογκ (ταξιδιωτικά φιλμ).

Η περιπέτεια

Ο Sid Laverents γεννήθηκε στην Cheyenne του Wyoming το 1908. Κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, ταξίδεψε πολύ στην ενδοχώρα, καθώς ο πατέρας του ήταν επενδυτής ακινήτων, πολύ επιτυχημένος την περίοδο της έκρηξης στην κτηματομεσιτική αγορά. Η επαγγελματική επιτυχία δεν κράτησε πολύ, τα ταξίδια ωστόσο συνεχίστηκαν σε ένα απελπισμένο κυνηγητό της ανάκαμψης, πράγμα το οποίο δεν επιτεύχθηκε. Οι περιηγήσεις αυτές όμως έδωσαν την ευκαιρία στον Sid να γνωρίσει τον κόσμο του βοντβίλ και του βωβού κινηματογράφου.

(η ζωή του Sid Laverents, όπως την αφηγείται ο ίδιος)

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κι ενώ είχαν εγκατασταθεί στο Colorado, ο έφηβος πλέον Sid πήρε κάποια μαθήματα πιάνου από τη μητέρα του. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20, στην Αμερική κυριαρχούσε η μόδα του γιουκαλίλι, οπότε το συνδύασε με λίγα μαθήματα ντραμς και εξελίχθηκε σε “άνθρωπο-ορχήστρα”, παίζοντας τρία-τέσσερα όργανα μόνος του -αυτό που λέμε “one man show”.

Με αυτά τα εφόδια κι ένα μηχάνημα-πατέντα του ίδιου, προκειμένου να στηρίζει τα μουσικά όργανα πάνω του και ταυτόχρονα να μπορεί να παίζει, η οικογένεια πήρε ξανά το δρόμο, με τον Sid να εμφανίζεται -πάντοτε υπηρετώντας το βοντβίλ- άλλοτε ως πλανόδιος και άλλοτε σε μικρά θέατρα και εκδηλώσεις, αρχίζοντας απ’ την Florida. Κάπως έτσι και κάπου εκεί, γνώρισε μια όμορφη χορεύτρια, την Sue, μεγαλύτερη από εκείνον σε ηλικία, που έγινε η πρώτη του σύζυγος, σε έναν γάμο που δεν είχε μεγάλη διάρκεια, ούτε μεγάλη ευτυχία, για να ακολουθήσει ακόμη ένας σύντομος και δυστυχισμένος γάμος με την Stella.

(O Sid Laverents σε ηλικία 90 ετών, παρουσιάζεται σε ένα σόου στο Palm Springs. Εδώ βλέπουμε όλο το αμοντάριστο υλικό και γι’ αυτό είναι μεγάλο σε διάρκεια. Μπορείτε να το διατρέξετε και να πάρετε μια γεύση από τον ίδιο ως “άνθρωπο-ορχήστρα”).

Με το οικονομικό κραχ, το 1929, τα πράγματα δυσκόλεψαν. Όπως οι δυνατότητες βιοπορισμού στο χώρο του θεάματος περιορίστηκαν, ο Sid εργάστηκε ως ζωγράφος επιγραφών, μαθήτευσε ως τεχνίτης αεροσκαφών και τελικά προσλήφθηκε από μια αεροπορική εταιρεία στο San Diego, στην οποία και εργάστηκε μέχρι το 1967. Απέφυγε ωστόσο την εμπλοκή του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς τοποθετήθηκε στην Ινδία, για να επιβλέπει την κατασκευή ενός αεροδρομίου.

(το 2ο μέρος από το αυτοβιογραφικό φιλμ Τhe Sid Saga)

Μέσα της δεκαετίας του 1950 παντρεύτηκε την τρίτη κατά σειρά σύζυγό του, την Adelaide, πήρε πτυχίο μηχανικού, άρχισε να εργάζεται σε πυραυλικά συστήματα και ανακάλυψε ένα χόμπι, που αποδείχθηκε καταλυτικό για την υστεροφημία του: νοίκιασε μια ερασιτεχνική μηχανή, για να κινηματογραφήσει την 50η επέτειο γάμου των γονιών του κι ένα μπομπινόφωνο. Το 1959 αγόρασε μια κινηματογραφική μηχανή Bolex και μια μηχανή προβολής, γυρίζοντας ταινίες από τις οικογενειακές διακοπές, ενώ συνδέθηκε και με τη “Λέσχη Ερασιτεχνών του San Diego”, προβάλλοντας δημόσια ό,τι έφτιαχνε. Σύντομα η δουλειά του άρχισε να ξεχωρίζει σε σχέση με τις συνηθισμένες ερασιτεχνικές ταινίες.

(το τρίτο μέρος της αυτοβιογραφίας του Sid Laverents)

Το αριστούργημα

Το 1970, κι ενώ έχουν προηγηθεί πέντε ενδιαφέροντα φιλμ, ο Sid Laverents σκηνοθετεί το εννέα λεπτών αριστούργημά του με τίτλο “Multiple SIDosis”, σε 16mm. Ο τίτλος αποτελεί ένα λογοπαίγνιο με το όνομα του Sid, καθώς στην ταινία ο ίδιος “πολλαπλασιάζει” -με κάποιον ευρηματικό τρόπο- τον εαυτό του στα κινηματογραφικά καρέ. Είναι επίσης ένα λογοπαίγνιο και με τον ιατρικό όρο “multiple sclerosis” (σκλήρυνση κατά πλάκας). Εδώ μάλλον έχουμε μια περίπτωση αυτοσαρκασμού: “πολλαπλασιάζω τον εαυτό μου, λέει ο Sid, αλλά επειδή δεν πάω καλά”.

Η ιστορία αρχίζει με μια σκηνή, που αποτελεί αποκορύφωμα του μικροαστισμού, της “ήσυχης ζωής”: ένα ζευγάρι μεσήλικων (ο Sid και η σύζυγός του, Adelaide), κάθονται στο στολισμένο χριστουγεννιάτικα σαλόνι. Κάτω από το δέντρο είναι ως είθισται τοποθετημένα τα δώρα. Ο Sid εστιάζει σε ένα ευμεγέθες πακέτο, που προφανώς προορίζεται για τον ίδιο. Το ανοίγει και διαπιστώνει ικανοποιημένος πως πρόκειται για ένα μπομπινόφωνο με δύο κανάλια. Πρώτη ανατροπή.

Στην αμέσως επόμενη σκηνή ο μεσήλικας με τη ρόμπα έχει μετατραπεί σε επαγγελματία. Κάθεται, φορώντας κοντομάνικο πουκάμισο, πράγμα περίεργο αν πρόκειται για την ίδια εποχή του χρόνου, μπροστά στο μπομπινόφωνο κι αρχίζει να ηχογραφεί τον εαυτόν του παίζοντας γιουκαλίλι. Στη συνέχεια, κι αφού συμβουλευτεί τις οδηγίες χρήσης, να και η δεύτερη ανατροπή: ανασύρει μέσα από ένα συρτάρι και άλλα μουσικά όργανα.

Το αποτέλεσμα είναι αναπάντεχο: στο τέλος ακούμε μια πολυκάναλη ηχογράφηση (από ένα δικάναλο μπομπινόφωνο) του τραγουδιού “Nola” του Felix Arndt. Εκεί ακριβώς “πέφτουν” οι τίτλοι της ταινίας και ξεκινάει η εμφάνιση των πολλαπλών Sid, καθένας από τους οποίους τοποθετείται σε άλλο σημείο της οθόνης (split screen), δείχνει διαφορετικός και κάνει κάτι διαφορετικό: άλλος σφυρίζει, άλλος κάνει φαλτσέτα ή σιγόντα, άλλος παίζει μπάντζο, άλλος οκαρίνα, και πάει λέγοντας.

Η σημασία της συγκεκριμένης ταινίας έγκειται στο ότι πρόκειται κατ’ αρχάς για μια “τεχνική κωμωδία”, δηλαδή μια κωμωδία στην οποία το κωμικό αποτέλεσμα παράγεται με αμιγώς κινηματογραφικά μέσα/εφέ και όχι με τη χρήση της ατάκας ή με τις κινήσεις του σώματος. Για να είμαι ειλικρινής δε θυμάμαι κάτι αντίστοιχο στον επαγγελματικό κινηματογράφο. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της όμως αφορά τον τρόπο δημιουργίας των εφέ. Κανονικά split screen θα περίμενε κανείς να γίνει σε τρικέζα.

Ωστόσο, ο Sid Laverents τα εφέ τα πραγματοποίησε κατευθείαν πάνω στην κάμερα, με πολλαπλές εκθέσεις του ίδιου αρνητικού και χρησιμοποιώντας ταυτόχρονα μαύρες μάσκες από χαρτόνι, για να προστατεύσει την επιφάνεια, που δεν ήθελε να εκθέσει. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, μάλιστα, κάπου στο 5.40, θα δούμε μια σκιά από ένα χέρι. Μάλλον ήταν η Adelaide, το χέρι της οποίας κινούσε τη μάσκα, ενώ οι Lin & Louise Brown κινηματογραφούσαν τον πρωταγωνιστή. Ή το αντίθετο*.

Καταλαβαίνετε, φυσικά, ακόμη κι αν η συγκεκριμένη διαδικασία λήψης έχει ξεχαστεί πλέον με τα ψηφιακά μέσα, ότι για να συμβεί κάτι τέτοιο έπρεπε κάθε τόσο το φιλμ να γυρίζει ξανά πίσω στη μηχανή, για να επανεκτεθεί στη συνέχεια, οπότε χρειαζόταν μια απίστευτη ακρίβεια, για να μην καταστραφεί από έναν άστοχο υπολογισμό όλο το υλικό. “Ευφυία, επινοητικότητα και υπομονή”, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι το τρίπτυχο της συγκεκριμένης δουλειάς, της οποίας η ολοκλήρωση κράτησε τέσσερα ολόκληρα χρόνια.

Επίλογος

Ο Sid Laverents έφυγε απ’ τη ζωή το 2009. Πριν εγκαταλείψει αυτόν τον κόσμο, είχε προλάβει να ξεπεράσει τα 100 χρόνια, όπως επιθυμούσε, να παντρευτεί για τέταρτη φορά, το 1991, την Charlotte, και να ζήσει ένα αφιέρωμα από την Αμερικανική Ταινιοθήκη στο έργο του, που πραγματοποιήθηκε στο Χόλιγουντ με τον τίτλο “Ο θαυμάσιος κόσμος του κινηματογράφου του Sid”. Ακόμη, να παρευρεθεί στη γιορτή για τη συμπλήρωση των εκατό του χρόνων στο UCKLA, να υπογράψει ως συγγραφέας δύο βιβλία, το μυθιστόρημα “Raging waters” (PublishAmerica, 2001) και το αυτοβιογραφικό “The first 90 years are the hardest” (PublishAmerica, 2002), και να επηρεάσει κάποιους ακόμη καλλιτέχνες. Δείτε, για παράδειγμα, πώς ο Andre 3000 πολλαπλασιάζει τον εαυτό του -κατά την άποψή μου με πολύ λιγότερη έμπνευση σε σχέση με τον Sid- στο βίντεο κλιπ του “Hey Ya!”, που κυκλοφόρησε το 2003.

Λέγεται πως o Sid είχε ιδιαίτερα υψηλό δείκτη ευφυίας. Όπως και να ‘ναι, πιστεύω ότι σε όλη του τη ζωή παρέμεινε ο “one man show” πλανόδιος μουσικός που εξερευνούσε την Αμερική στην εποχή του κραχ. Υπήρξε και ο ίδιος ένα από τα μικρά θαύματα του κόσμου, που υπάρχουν γύρω μας, αν έχει κανείς τα μάτια του ανοιχτά, για να τα διακρίνει. Αν υπάρχει μετά θάνατον ζωή ή έστω μια ταπεινή μετενσάρκωση, θα ευχόμουν να γίνει κάποτε ταινία δρόμου.

Φιλμογραφία του Sid Laverents

• It sudses and sudses and sudses (1963, 9’, 16mm)
• The one-man band (1964, 10’, 16mm)
• Snails (1964, 26’, 16mm)
• The butterfly with four birthdays (1965, 25’, 16mm)

• A trip to yesterday (1968, 20’, 16mm)
• Multiple SIDosis (1970, 9’, 16mm)
• Indian Summer (1974, 4’, 16mm)
• Listen to the Mockingbird (1977, 27’, 16mm)
• Heidi (1977, 11’, 16mm)
• Stop cloning around (1980, 15’, 16mm)
• Shine on harvest moon (1982, 2’, 16mm)
• The fisherman (1982, 17’, super 8mm)
• Carribean cruise (1993, 19’, video)
• Cancun (1993, 18’, video)
• The drip (1993, 18’, video)
• Charlotte’s balloon ride (1994, 20’, video)
• Dinosaur dream (1995, 9’, video)
• The making of dinosaur dream (1995, 8’, video)
• The tattooed lady (1996, 17’, video)

• Alaska (1997, 12’, video)
• The Sid Saga (1985-2003, 106’, 16mm film/video)

Πηγές

• Singular Sidosis-The musial world of Sid Laverents, Jake Austen, Roctober, no 26, 2003
• The Sid Saga, Richard Harland Smith, Turner Classical movies, 2011
• Sid N. Laverents Oral History, συνέντευξη στον Ross Lipman, AMIA the association of moving image archivists, 2006
• FILM; A One-Man Band Who Created an Oeuvre, Matt Haber, New York Times, 2004

Ευχαριστήρια: Στην Karianne Fiorini και τον Gianmarco Torri, εξαιρετικούς διοργανωτές του “Refrmaming Home movies”. Στον Ross Lipman για την καθοδήγηση ως προς τη συλλογή πληροφοριών. Στον Διευθυντή Φωτογραφίας Νίκο Κανέλλο και τον κολορίστα Αλέξανδρο Τσερέπα για τις πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τα εφέ στο “Multiple SIDosis”.

*Μεγάλη βοήθεια για τα τεχνικά χαρακτηριστικά μου έδωσαν με τις πληροφορίες τους ο Διευθυντής Φωτογραφίας Νίκος Κανέλλος και ο κολορίστας Αλέξανδρος Τσερέπας.

 

---

 

Στη μνήμη του Θανάση Ρεντζή θέλοντας να πιστεύω ότι πολύ θα του άρεσε ο Sid