Ο Ντοστογιέφσκι, ο Σαμπαχαττίν Αλί και η μοναξιά της ψηφιακής εποχής

Η νουβέλα του Ντοστογιέφσκι “Λευκές Νύχτες” και το τουρκικό μυθιστόρημα του Σαμπαχαττίν Αλί “Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό” απέδειξαν ότι ακόμα και κλασικά ή παλιά έργα μπορούν να γίνουν εμπορικά επιτυχημένα, εφόσον αγγίζουν συναισθηματικά και υπαρξιακά ζητήματα που είναι διαχρονικά αλλά ταυτόχρονα συνδέονται με τη σημερινή πραγματικότητα: μοναξιά, ανεκπλήρωτος έρωτας, αβεβαιότητα και αλλαγή.

Ο τρόπος με τον οποίο οι νέοι ανακαλύπτουν βιβλία, αλλάζει και οι λογοτεχνικές τους προτιμήσεις αντικατοπτρίζουν την εποχή μας. Τα μοτίβα πωλήσεων των κλασικών μυθιστορημάτων είναι συνήθως προβλέψιμα. «Κάθε χρόνο είναι οι ίδιοι συγγραφείς», λέει η Τζέσικα Χάρισον, διευθύντρια εκδόσεων των Penguin Classics UK. «Η Όστεν είναι πάντα στην κορυφή και μετά όλα όσα διδάσκονται στα σχολεία: Όργουελ, Ένας Επιθεωρητής Έρχεται, Άνθρωποι και Ποντίκια, Τζέιν Έιρ.»

Πέρυσι, όμως, ήταν διαφορετικά. Το μακράν εμπορικότερο κλασικό της Penguin ήταν μια, όχι αρκετά γνωστή, νουβέλα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. “Οι Λευκές Νύχτες” πούλησαν περισσότερα από 100.000 αντίτυπα στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2024. Είναι μια ιστορία γεμάτη άγχος και έρωτα, με τη χαρακτηριστική ντοστογιεφσκική μελαγχολία. Ένας νεαρός άνδρας και μια νεαρή γυναίκα συναντιούνται σε μια γέφυρα στην Αγία Πετρούπολη συνεχόμενες νύχτες: ο έρωτάς του για εκείνη είναι χωρίς ανταπόκριση· εκείνη απελπίζεται επειδή νομίζει ότι ο άντρας που την αγαπά, την έχει εγκαταλείψει. Ο νεαρός απολαμβάνει τη συντροφιά της, γνωρίζοντας ότι τίποτα ανάμεσά τους δεν πρόκειται να διαρκέσει.

Φέτος εμφανίστηκε άλλο ένα απρόσμενο μπεστ- σέλερ. Το τουρκικό μυθιστόρημα του Σαμπαχαττίν Αλί, “Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό” (1943), που πρωτοεκδόθηκε από την Penguin το 2016, εκτινάχθηκε φέτος, πουλώντας σχεδόν 30.000 αντίτυπα στο Ηνωμένο Βασίλειο, ξεπερνώντας ακόμη και την “Περηφάνια και Προκατάληψη”. Είναι άλλη μια δραματική ιστορία ανεκπλήρωτου έρωτα, αυτή τη φορά στο Βερολίνο, όπου ένας νεαρός Τούρκος ερωτεύεται μια γυναίκα σ’ έναν πίνακα. Έρωτας με φόβο, ενοχή και μεταμέλεια.

Οι ιστορίες αυτές, γεμάτες με αυτό που η Χάρισον αποκαλεί “υπαρξιακή αγωνία” και με ελάχιστες προοπτικές ευτυχούς τέλους, δεν φαίνονται, εκ πρώτης όψεως, ικανές να γίνουν μπεστ- σέλερ. Τι συνέβη; Μία απάντηση είναι ότι και η ανάγνωση αντανακλά την εποχή μας, και ζούμε σε ταραγμένους καιρούς. “Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό” είναι μια ιστορία πάθους με φόντο την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1920· γιατί να μη γοητεύσει αναγνώστες που ζουν την οικονομική αναταραχή της δεκαετίας του 2020;

Αυτά τα βιβλία, λέει η Χάρισον, «γράφτηκαν σε εποχές αλλαγής ή ρευστότητας. Αφορούν το πώς ζεις τη ζωή σου όταν ο κόσμος γύρω σου αλλάζει και όσα νόμιζες πως γνώριζες δεν ισχύουν πια». Στις “Λευκές Νύχτες”, και οι δύο πρωταγωνιστές παλεύουν με την απώλεια κάποιου που αγάπησαν ή πίστευαν ότι αγάπησαν.

Βέβαια, υπάρχουν και άλλοι συγγραφείς με παρόμοια χαρακτηριστικά, οπότε, τί τράβηξε αυτά τα συγκεκριμένα βιβλία στο ευρύ κοινό; Η απάντηση βρίσκεται τόσο στο μέσο όσο και στο μήνυμα. Ο Ντοστογιέφσκι και ο Αλί απολαμβάνουν τεράστια απήχηση στα social media, κυρίως στο TikTok. Σύμφωνα με χρήστες του TikTok, οι “Λευκές Νύχτες” είναι “η πιο δυνατή ιστορία αγάπης που έχω διαβάσει ποτέ”, ένα βιβλίο που “θα σε ακολουθεί για όλη σου τη ζωή”.

“Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό” είναι “σπαρακτική”, “δεν είναι απλώς ένα βιβλίο, είναι ένα παράθυρο στην ψυχή μου”. Και πίσω από όλη αυτή την απήχηση βρίσκεται ο Τζακ Έντουαρντς• ο πιο δημοφιλής βιβλιοφιλικός του διαδικτύου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ό,τι λέει, μετράει. Ένα βίντεό του στο TikTok όπου εκθειάζει τις “Λευκές Νύχτες”, συγκέντρωσε εκατοντάδες χιλιάδες likes. Τί τον τράβηξε στο βιβλίο; «Δεν μπορούσα να πιστέψω πόσο σύγχρονο φαινόταν, παρότι γράφτηκε το 1848. Το θέμα της νουβέλας παραμένει διαχρονικό: η ανάγκη να αγαπήσεις και να αγαπηθείς».

Παρομοίως, διαβάζοντας τη Μαντόνα με το γούνινο παλτό.. Το γεγονός ότι αυτά τα βιβλία είναι μελαγχολικά, δεν μειώνει τη γοητεία τους. Ίσως την ενισχύει. «Σκέφτομαι εκείνο το απόφθεγμα του Τζέιμς Μπάλντουιν», προσθέτει ο Έντουαρντς: «Νομίζεις πως ο πόνος και η θλίψη σου είναι πρωτοφανή στην ιστορία του κόσμου, αλλά μετά διαβάζεις. Αυτό ακριβώς αισθάνεσαι όταν βρίσκεις τον εαυτό σου μέσα σε αυτές τις σελίδες. Τελικά, μας κάνει να νιώθουμε λιγότερο μόνοι».

Η αγάπη για αυτά τα βιβλία ταιριάζει στο νεανικό κοινό του TikTok, λέει η Χάρισον. «Πρόκειται για τις έντονες συναισθηματικές εξάρσεις και τη λαχτάρα, που είναι βασικά συναισθήματα όταν είσαι έφηβος και όταν είσαι έφηβος στο διαδίκτυο. Είναι [επίσης] βιβλία για τη μοναξιά. Οπότε είναι προφανές ότι μιλούν ιδιαίτερα σε ένα ψηφιακό κοινό». Και δεν είναι δύσκολα λογοτεχνικά βιβλία γιατί, όπως λέει, το θέμα τους αφορά «σε μια προσιτή ιστορία αγάπης».

Υπάρχουν όμως και άλλες πρόσφατες επιτυχίες, πολύ πιο σκοτεινές. Πρόσφατα η Penguin εγκαινίασε μια νέα σειρά κλασικών σε μετάφραση. Στην πρώτη σειρά περιλαμβάνεται το “Δεν Με Νοιάζει” της Άγκoτα Κριστόφ (συγγραφέας του αριστουργήματος “Το Μεγάλο Τετράδιο”) Οι ιστορίες της Κριστόφ συμπυκνώνουν ζωές μέσα σε λίγες σελίδες.

Αυτές οι ιστορίες, «ωμές παραβολές διαχρονικής σημασίας», σύμφωνα με την επιμελήτρια της Penguin, ίσως αποδειχθούν εξαιρετικά ελκυστικές σε όσους αρέσκονται στην υπαρξιακή αγωνία των Λευκών Νυχτών ή της Μαντόνα με το γούνινο παλτό. Όταν η Penguin γιόρτασε την 90ή της επέτειο φέτος με την επανέκδοση επιλεγμένων κλασικών τίτλων, μπεστ- σέλερ δεν ήταν ο Όργουελ ή ο Φιτζέραλντ, αλλά “Η ταφή των αρουραίων” του Μπραμ Στόκερ, μια συλλογή ιστοριών υπαρξιακού και σωματικού τρόμου.

Η δίψα για υπαρξιακή λογοτεχνία παραμένει αμείωτη, όσο οι αναγνώστες συνεχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι το σκοτάδι της κοινωνίας φωτίζεται καλύτερα από το σκοτάδι της Τέχνης.